Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza (PLA) to nie tylko jedne z najpotężniejszych i szybko się modernizujących sił zbrojnych świata. Ta instytucja, mająca na etacie 2,25 mln ludzi, to również jedna z sił, która ukształtowała – i wciąż kształtuje – oblicze chińskiego kapitalizmu. Armia przez ponad dwie dekady kontrolowała imperium biznesowe składające się w szczytowym okresie z ponad 20 tys. spółek i zatrudniające kilka milionów ludzi. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych władze KPCh nakazały jej wycofać się z większości tych inwestycji. Tysiące spółek trafiło w prywatne ręce lub zostało przekazanych cywilnym, państwowym menedżerom. Siły zbrojne zachowały kontrolę nad zakładami, które uznały za ważne dla obronności. Nieformalne i personalne związki armii z prywatnym i państwowym biznesem wciąż jednak pozostają duże.
Wojskowy kapitalizm
PLA nie tylko „stała na straży" kapitalistycznych reform wprowadzanych po 1979 r. przez ekipę przewodniczącego Komunistycznej Partii Chin Deng Xiaopinga, ale również sama mocno się „urynkowiła". Przygodę z kapitalizmem rozpoczęto od pozwolenia, by farmy pracujące na potrzeby wojska sprzedawały część wyprodukowanej żywności na rynku. Oddziały inżynieryjne zaczęły działać w branży budowlanej, a kolejne zakłady przestawiały produkcję z wojskowej na cywilną. Początkowo traktowano to jako sposób na powiększenie budżetu sił zbrojnych, ale bardzo szybko powstała potężna struktura będąca jednym z kół zamachowych rozwoju gospodarczego ChRL. Pod kontrolą armii znajdowały się przedsiębiorstwa z wielu branż: spożywczej (np. dziesiątki browarów), odzieżowej, elektronicznej, farmaceutycznej, budowlanej. Wojskowi prowadzili hotele i firmy taksówkowe. Zyski wzbogacały budżet sił zbrojnych i kieszenie generałów. W latach 90. przylgnęło z tego powodu do chińskiej armii określenie „PLA Inc.".
Rozwój „wojskowego kapitalizmu" z czasem zaczął jednak niepokoić Komunistyczną Partię Chin. Armia była potężnym graczem w gospodarce, a wojskowe przedsiębiorstwa często skutecznie konkurowały z firmami należącymi do cywili z partyjnej nomenklatury. Skutkiem ubocznym symbiozy armii oraz biznesu było również nasilenie korupcji w siłach zbrojnych. Dochodziło do przypadków składowania w wojskowych magazynach dóbr z przemytu i sprzedawania cywilom wojskowych tablic rejestracyjnych uprawniających do unikania kontroli policji drogowej. Partyjno-państwowe kierownictwo było zaniepokojone również tym, że wielu wojskowych dowódców skupiało się w większym stopniu na działalności biznesowej niż na dbaniu o gotowość bojową podległych im oddziałów. W latach 1993–1995 przeprowadzono reorganizację „PLA Inc.", w ramach której zmniejszono liczbę przedsiębiorstw podległych siłom zbrojnym z ponad 20 tys. do około 10 tys. W 1998 r. nakazano PLA stopniowo się wycofać z ponad 5 tys. firm. Proces oddzielania armii od biznesu kontynuowano w następnych latach. W rękach PLA pozostały głównie firmy produkujące broń, pojazdy, oporządzenie i mundury, a także niektóre małe firmy z cywilnych branż (zachowane w rękach armii ze względu na lokalną specyfikę). By zrekompensować siłom zbrojnym pozbycie się cennych aktywów, rząd mocno zwiększył wydatki na wojsko.
Wiele chińskich firm ma wojskowe korzenie. Przykładem są choćby linie lotnicze China United Airlines, założone w 1986 r. jako oddział transportu cywilnego PLA i przekazane w cywilne ręce (pakiet kontrolny trafił do Shanghai Airlines, linii założonych przez samorząd Szanghaju i grupę państwowych przedsiębiorstw z tego miasta). Jedna z pierwszych sieci telefonii komórkowej w Chinach – Great Wall CDMA była wojskowym przedsiębiorstwem. Pod koniec lat 90. armia musiała ją jednak sprzedać „cywilnej" sieci China Unicom. Wojskową genezę ma wiele firm budowlanych – zwłaszcza te rozbudowujące infrastrukturę transportową. W latach 1950–1984, za budowę linii kolejowych, mostów i tuneli odpowiadał Korpus Kolejowy PLA (położył on w tym czasie 965 tys. km torów kolejowych). W 1984 r. został wchłonięty przez Ministerstwo Kolejnictwa. W latach 90. poszczególne oddziały dawnego korpusu prywatyzowano i wprowadzano na giełdę jako firmy budowlane. I tak 2 Dywizja Korpusu Kolejowego, jednostka biorąca udział w wojnie domowej z lat 1946–1949, wojnie koreańskiej oraz inwazji na Wietnam z 1979 r., stała się najpierw 12 Departamentem Inżynieryjnym Ministerstwa Kolejnictwa, by w 1998 r. przekształcić się w firmę 12th Railroad Engineering Group.
„Podobne korzenie ma wiele dużych chińskich korporacji działających od branży górniczej i budowlanej poprzez farmaceutyczną, do produkcji dóbr konsumenckich" – pisze Benjamin Lai, historyk wojskowości z Hongkongu.
