Możliwość kontynuowania działalności a obowiązki biegłego rewidenta

O niezagrożonej kontynuacji działalności można mówić wyłącznie w przypadku, gdy spółka będzie w stanie realizować korzyści ekonomiczne z kontrolowanych przez siebie aktywów oraz spłacać zobowiązania w normalnym toku działalności gospodarczej

O występowaniu istotnych zagrożeń dla kontynuacji działalności można mówić w przypadku grożącej spółce likwidacji (upadłości likwidacyjnej) oraz w sytuacji, gdy spółce zagraża upadłość?z możliwością zawarcia układu. Pomimo że wszczęcie postępowania naprawczego albo upadłościowego z możliwością zawarcia układu nie jest przeszkodą do uznania, że działalność będzie kontynuowana, to jednak nie stanowi to normalnego toku działalności spółki. Poprzez złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości zarząd przyznaje, że utracił możliwość spłaty swoich zobowiązań w toku normalnej działalności i niezbędna jest ochrona sądowa spółki, a następnie postępowanie naprawcze, w tym najczęściej restrukturyzacja długu obejmująca jego znaczną redukcję lub odroczenie spłaty.

Bardzo trudno jest przewidzieć prawdopodobieństwo zawarcia ewentualnego układu z wierzycielami, który na dzień sporządzenia sprawozdania finansowego znajduje się najczęściej we wstępnej fazie przygotowania, a który po zawarciu musi jeszcze zostać zatwierdzony przez sąd. W praktyce pojawiały się już przypadki zmiany postępowania upadłościowego z możliwością zawarcia układu na postępowanie likwidacyjne, ze względu na brak zgody wierzycieli na proponowane warunki układu.

W związku z powyższym, występowanie zagrożeń, które mogą doprowadzić do likwidacji majątku spółki, istotnego ograniczenia jej działalności, ale również konieczności ochrony przed wierzycielami w przypadku upadłości z możliwością zawarcia układu, może oznaczać brak możliwości kontynuowania działalności przez spółkę lub przynajmniej znaczną niepewność w tym zakresie.

Omawiając kwestię oceny możliwości kontynuacji działalności należałoby wspomnieć o:

- obowiązkach zarządu oraz biegłego rewidenta,

- skomplikowanej naturze istotnych osądów i danych szacunkowych oraz

- możliwych konsekwencjach zwrócenia uwagi na problemy spółki w opinii z badania.

Obowiązki zarządu oraz biegłego rewidenta

Zgodnie z Międzynarodowym Standardem Rachunkowości 1 „Prezentacja sprawozdań finansowych" zarząd spółki ponosi wyłączną odpowiedzialność za treść i formę sprawozdania finansowego spółki, w tym za ocenę możliwości kontynuacji przez nią działalności w dającej się przewidzieć przyszłości. Przyjęte przez zarząd założenie o kontynuacji działalności bądź jej braku jest jedną z nadrzędnych zasad rachunkowości stosowanych przy sporządzaniu sprawozdania finansowego, przede wszystkim ze względu na jej znaczenie dla wyceny składników majątkowych. W przypadku, gdy założenie kontynuacji działalności nie jest zasadne, wycena aktywów spółki powinna nastąpić po cenach sprzedaży netto możliwych do uzyskania.

Ocena przez zarząd zdolności do kontynuowania przez spółkę działalności powinna obejmować dającą się przewidzieć przyszłość, z tym, że okres objęty analizą nie może być krótszy od kolejnych 12 miesięcy od dnia bilansowego. Zarząd, będąc świadomy przyszłych zdarzeń i zagrożeń w okresie przekraczającym 12 miesięcy od dnia bilansowego, również nie może ich pominąć w swojej analizie. Wszelkie istotne zagrożenia możliwości kontynuowania działalności przez spółkę powinny zostać ujawnione w sprawozdaniu finansowym wraz z planowanymi i podjętymi przez zarząd działaniami, które uzasadniają przyjęte założenie kontynuacji działalności.

W przypadku branży budowlanej źródłem poważnych zagrożeń dla kontynuacji działalności okazał się brak zabezpieczenia przed niespodziewanym wzrostem cen kluczowych materiałów w umowach z inwestorem oraz nieuzasadnione oczekiwanie skłonności do renegocjacji podpisanej umowy

Zgodnie z obowiązującymi w Polsce standardami rewizji finansowej biegły rewident ma obowiązek zbadania przyjętego przez zarząd założenia o kontynuacji działalności w dającej się przewidzieć przyszłości. W oparciu o przeprowadzone w tym zakresie procedury, w tym analizę ujawnień w sprawozdaniu finansowym, biegły rewident podejmuje decyzję co do treści opinii, która będzie właściwa w danych okolicznościach. Zasadniczo mogą wystąpić trzy scenariusze:

- pierwszy, w którym zarząd badanej jednostki jest świadomy zagrożenia kontynuacji działalności i w związku z tym ujawnił ten fakt w sprawozdaniu finansowym i przyjął zasady wyceny aktywów i pasywów przewidziane dla jednostek, których działalność nie będzie kontynuowana – biegły rewident wydaje opinię bez zastrzeżenia w obszarze kontynuacji działalności;

- drugi, w którym zarząd jest świadomy zagrożenia kontynuacji działalności, lecz nie ujawnił tego faktu w sprawozdaniu finansowym i nie przyjął właściwych zasad wyceny aktywów i pasywów – biegły rewident powinien rozważyć wydanie opinii z zastrzeżeniem bądź opinii negatywnej co do założenia kontynuacji działalności przyjętego przez zarząd, oraz

- scenariusz trzeci, gdy istnieje niepewność co do możliwości kontynuowania działalności, o czym zarząd poinformował w sprawozdaniu finansowym – biegły rewident powinien zamieścić stosowną uwagę, lecz nie zastrzeżenie, w opinii z badania sprawozdania finansowego.

W rzadkich przypadkach może również nastąpić uzasadniona odmowa wydania przez biegłego rewidenta opinii w ogóle. Dzieje się tak w szczególności, gdy zebrane przez biegłego dowody z badania potwierdzają występowanie co najmniej kilku współzależnych obszarów niepewności co do kontynuowania działalności, których łączny potencjalny wpływ na sprawozdanie finansowe jest bardzo istotny.

Skomplikowana natura istotnych szacunków i osądów

Ustalając zdolność jednostki do kontynuowania działalności, zarząd uwzględnia wszystkie informacje dostępne na dzień sporządzenia sprawozdania finansowego. Dokonując powyższej analizy, zarząd przyjmuje również pewne założenia co do przyszłości, na przykład dotyczące zmiany PKB, poziomu inflacji, wzrostu/spadku popytu i cen na produkty spółki, wzrostu kosztów wynagrodzeń, rozstrzygnięcia toczącego się sporu sądowego z kontrahentem lub wydajności nowo zakupionych maszyn produkcyjnych.

W większości przypadków, gdy spółka jest rentowna, posiada stabilne źródła finansowania i nie występują istotne zmiany w spółce bądź jej otoczeniu gospodarczym, analiza możliwości kontynuowania działalności w okresie przynajmniej kolejnych 12 miesięcy nie stanowi poważnego wyzwania, a jej ocena przez biegłego rewidenta nie jest szczególnie skomplikowana. W takim przypadku analiza nie zawiera istotnych cech niepewności i nie wskazuje na ważne zagrożenia. Jednakże w otoczeniu gospodarczym, w którym przykładowo spowolnienie wzrostu w Polsce i recesja w niektórych krajach europejskich stała się faktem, spadek konsumpcji, ograniczanie finansowania przez banki, wzrost kosztów surowców wykorzystywanych do produkcji przy jednoczesnej presji cenowej ze strony klientów sprawiają, że w wielu branżach zwiększa się zakres niepewności oraz wrażliwość wyników analizy zarządu na zmiany w poczynionych założeniach. Margines błędu przy prognozowaniu jest coraz częściej niewielki, a wątpliwości mogą się pojawiać nawet przy ocenie założeń, których w poprzednich latach nikt nie kwestionował. Istotne zagrożenia dotyczą przede wszystkim niepewności co do możliwości pozyskania nowego lub przedłużenia terminu spłaty istniejącego finansowania, związanej z tym niemożności terminowej realizacji umów oraz grożące poważne kary finansowe za powstałe opóźnienia.

Dla prawidłowej oceny zdolności spółki do kontynuowania działalności kluczowe znaczenie ma więc zidentyfikowanie krytycznych założeń przyjętych przez zarząd, czyli takich, które, pomimo że zmienione jedynie nieznacznie, mogą spowodować istotne zmiany prognozowanych przepływów pieniężnych, a przez to doprowadzić do diametralnie odmiennych wniosków.

W praktyce bardzo trudno jest również odróżnić ostrożne i uzasadnione oczekiwania zarządu dotyczące rozwoju sytuacji w przyszłości od nadmiernego optymizmu. Trudności w ocenie założeń najlepiej obrazują przypadki znacznej zmiany optyki w następstwie zmian w zarządzie danej spółki. W takich przypadkach założenia poprzedniego zarządu są często dyskredytowane przez kolejny zarząd jako nieuzasadnione lub wręcz błędne. Niestety, weryfikacja poczynionych założeń następuje dopiero wraz z upływem czasu, najczęściej już po dacie złożenia przez spółkę sprawozdania finansowego.

Należy jednocześnie pamiętać, że pomimo dochowania należytej staranności ani zarząd, ani audytor nie posiadają absolutnej wiedzy i tym samym pewności co do przyszłości. Szacunki zarządu dotyczące przyszłych zdarzeń dokonywane są na dzień zatwierdzenia sprawozdania finansowego, stąd też nieprzewidziane przyszłe zdarzenia mogą stać w sprzeczności z przyjętymi założeniami, które w momencie ich formułowania zdawały się być racjonalne i poparte solidnymi argumentami. Wówczas może się zdarzyć, że pomimo braku odpowiedniej informacji w sprawozdaniu finansowym bądź uwagi w opinii z badania, spółka napotka poważne zagrożenia dla kontynuowania działalności, którym nie sprosta.

W przypadku branży budowlanej źródłem poważnych zagrożeń dla kontynuacji działalności okazał się brak zabezpieczenia przed niespodziewanym wzrostem cen kluczowych materiałów w umowach z inwestorem oraz nieuzasadnione oczekiwanie od inwestora skłonności do renegocjacji podpisanej umowy. Istotny wpływ na występowanie zagrożeń mają również zmieniające się często plany inwestycyjne w zakresie infrastruktury, ogłaszane zarówno przez rząd, jak i inne organy władzy w Polsce, toczące się negocjacje w sprawie budżetu Unii Europejskiej na lata 2014–2020, od wyniku których zależy często atrakcyjność branży dla instytucji finansowych i w związku z tym możliwość pozyskania finansowania na dalszą działalność.

Możliwe konsekwencje zwrócenia uwagi na problemy spółki w opinii z badania

Wszelkie istotne zagrożenia możliwości kontynuowania działalności przez spółkę powinny zostać ujawnione w sprawozdaniu finansowym wraz z opisem planów i działań podjętych przez zarząd, uzasadniających przyjęte założenie kontynuacji działalności. Odbiorca sprawozdania finansowego nie powinien więc oczekiwać, że ostrzeżenia o ewentualnych problemach zobaczy wyłącznie w opinii z badania. Praktyka wskazuje, że tego typu ujawnienia stają się czasami samospełniającą się prognozą. Zarządy niejednokrotnie zwracają uwagę na poważne perturbacje, przez które przechodziła spółka na skutek ujawnienia zagrożeń. Zwrócenie uwagi na istotne zagrożenia jest często wykorzystywane przez dostawców spółki do żądania przedpłat a odbiorcy spółki podejmują działania zmierzające do zmiany dostawcy w celu uniknięcia ewentualnych przerw w dostawach kluczowych materiałów lub usług lub w celu uniknięcia problemów z wyegzekwowaniem ewentualnych napraw gwarancyjnych. W związku z powyższym, samo ujawnienie zagrożeń może skutkować pojawieniem się kolejnych poważnych zagrożeń, których negatywnym skutkom zarząd może nie być w stanie zapobiec.

Powyższe trudności stanowią o delikatnej materii i potencjalnie poważnych konsekwencjach ujawnień istotnych zagrożeń dla kontynuacji działalności oraz ogromnej odpowiedzialności biegłego rewidenta dokonującego oceny analiz zarządu. Zrozumiałe są więc wątpliwości pojawiające się w momencie poinformowania zarządu o konieczności, zdaniem biegłego, dokonania odpowiednich ujawnień w sprawozdaniu finansowym oraz w opinii z badania lub w momencie modyfikacji opinii.

Na koniec pozostaje życzyć wszystkim, zarówno zarządom jak i audytorom, aby sprawozdania finansowe za 2012 r. sporządzane były w bardziej sprzyjających biznesowi okolicznościach oraz aby powyżej opisane rozważania miały w przyszłości znaczenie jedynie teoretyczne.