Na czym polega analiza utraty wartości aktywów trwałych

Przeprowadzanie testów na utratę wartości składników aktywów w bilansach firm wymaga rozległej i specjalistycznej wiedzy oraz doświadczenia.

Aktualna sytuacja rynkowa, pogarszające się wyniki finansowe podmiotów z wielu branż oraz niepewność co do warunków, w jakich mogą one działać w przyszłości, powodują, że z punktu widzenia oceny sytuacji finansowej wielu spółek jedną z kluczowych kwestii jest obecnie odpowiedź na pytanie, czy aktywa trwałe są w stanie wygenerować w przyszłości przepływy wystarczające do zapewnienia zwrotu poniesionych nakładów.

Spowolnienie gospodarcze i kryzys, który dotknął niektóre branże, spowodował, że w 2012 roku mogliśmy zaobserwować istotną wartość odpisów aktualizujących rozpoznanych w sprawozdaniach finansowych spółek. Dla przykładu, na wykresie zestawiono wartości odpisów rozpoznanych w 2012 roku na podstawie dostępnych sprawozdań finansowych za zeszły rok spółek wchodzących w skład indeksów WIG20 i mWIG40.

Zastosowanie w praktyce postanowień Międzynarodowego Standardu Rachunkowości nr 36 – Utrata wartości aktywów niejednokrotnie sprawia trudności i budzi wątpliwości interpretacyjne. Testowanie utraty wartości jest kwestią wymagającą rozległej wiedzy specjalistycznej oraz doświadczenia. Trudność w wykonaniu testu potęguje fakt, że w grę wchodzi spory element subiektywnej oceny co do kluczowych założeń, które przyjmuje się na potrzeby takiego testu. O ile relatywnie łatwo jest określić stopę dyskonta lub przyszłe kursy walutowe stosowane do przeliczenia przepływów nominowanych w walutach obcych (np. bazując na raportach banków), o tyle trudniejsze jest ustalenie takich wartości operacyjnych funkcjonowania spółki, jak przyszłe ceny produktów, koszt nabycia surowców itp. Do pewnego stopnia można opierać się na dostępnych raportach branżowych, ale i tak nic nie zastąpi doświadczenia i wyczucia menedżerów spółki w tym procesie.

Jednostki sporządzające sprawozdania finansowe zgodnie z MSSF są zobowiązane corocznie przeprowadzać test na utratę wartości dla wartości firmy oraz dla wartości niematerialnych o nieokreślonym okresie użytkowania i tych, które nie są jeszcze dostępne do użytkowania. Dla pozostałych aktywów trwałych test na utratę wartości przeprowadza się na koniec danego okresu sprawozdawczego, jeżeli jednostka zidentyfikuje przesłanki wskazujące, że dany składnik aktywów trwałych lub grupa aktywów może nie przynieść w przyszłości wystarczających korzyści ekonomicznych.

Katalog przesłanek wskazujących, że mogła nastąpić utrata wartości danego składnika aktywów trwałych, jest bardzo rozbudowany. Mogą to być przesłanki pochodzące zarówno z zewnętrznych źródeł, tj. z szeroko pojętego otoczenia jednostki, w tym ze zmian legislacyjnych, jak i takie, których źródłem jest sama jednostka. Oprócz tak oczywistych przesłanek jak np. fizyczne uszkodzenia lub zniszczenie, aktualnie najczęściej obserwowane przesłanki utraty wartości to: zmiany technologiczne, zmiany stóp procentowych, wykazywane przez dłuższy okres straty operacyjne, jak również ujemne przepływy pieniężne i restrukturyzacja działalności.

Fundamentalne dla poprawnego przeprowadzenia testu jest zrozumienie czterech podstawowych pojęć:

-  ośrodek wypracowujący środki pieniężne – najmniejszy możliwy do określenia zespół aktywów generujących wpływy pieniężne w znacznym stopniu niezależnie od wpływów pieniężnych pochodzących z innych aktywów lub z grup aktywów,

-  wartość odzyskiwalna – wyższa z dwóch: wartości godziwej pomniejszonej o koszty doprowadzenia do sprzedaży oraz wartości użytkowej. Rozpoznanie odpisu aktualizującego jest konieczne, gdy wartość bilansowa danego składnika aktywów lub ośrodka wypracowującego środki pieniężne przekracza jego wartość odzyskiwalną,

-  wartość godziwa – wartość możliwa do uzyskania ze sprzedaży aktywów na warunkach rynkowych pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi stronami transakcji,

-  wartość użytkowa składnika aktywów – bieżąca wartość przyszłych przepływów pieniężnych, których uzyskania oczekuje się z tytułu dalszego użytkowania składnika aktywów lub ośrodka wypracowującego środki pieniężne. Ze względu na trudność w ustaleniu wartości godziwej, w praktyce wartość użytkowa często jest podstawą do dokonywania odpisów aktualizujących.

Poniżej przedstawiliśmy etapy wykonania testu na utratę wartości aktywów trwałych:

1) Ustalenie poziomu, na którym dokonane będą dalsze analizy

Wartość odzyskiwalna powinna być ustalana dla pojedynczego składnika aktywów, co do którego zidentyfikowano ryzyko utraty wartości, chyba że składnik ten nie generuje wpływów pieniężnych w znacznym stopniu niezależnych od wpływów z innych aktywów. W praktyce najczęściej ma miejsce ta druga sytuacja i wówczas test na utratę wartości przeprowadzany jest na poziomie ośrodka wypracowującego środki pieniężne lub grupy ośrodków.

Proces identyfikacji ośrodków wypracowujących środki pieniężne niejednokrotnie wymaga subiektywnej oceny i może być jednym z najtrudniejszych etapów analizy utraty wartości. Określenie, do jakiego ośrodka wypracowującego środki pieniężne należy dany składnik aktywów, powinno odbywać się, co do zasady, w sposób spójny w kolejnych okresach. W procesie tym należy wziąć pod uwagę m.in. to, w jaki sposób kierownictwo monitoruje działalność jednostki lub podejmuje decyzje o kontynuowaniu lub zaniechaniu działalności. Trudność z identyfikacją ośrodków wypracowujących środki pieniężne może w szczególności dotyczyć biznesów zintegrowanych pionowo, w których część lub całość produktów wytwarzanych przez jeden wydział jest wykorzystywana dalej przez inny wydział tej samej jednostki. W takiej sytuacji należy przyjąć, że jeżeli dla produktów uzyskiwanych z danego wydziału istnieje aktywny rynek, to wydział ten stanowi ośrodek wypracowujący środki pieniężne. Warto zaznaczyć, że jeżeli wewnętrzne ceny transferowe nie są równe cenom rynkowym, dla potrzeb wyliczenia wartości użytkowej przyjmuje się ceny rynkowe.

2) Ustalenie wartości odzyskiwanej testowanych aktywów

Etap ten składa się z dwóch kroków: ustalenia wartości godziwej oraz ustalenia wartości użytkowej.

Wartość godziwa ulega pomniejszeniu o koszty zbycia i powinna być oparta na najlepszych dostępnych i najbardziej wiarygodnych informacjach. Najlepszym źródłem takich informacji jest ważna umowa sprzedaży danego składnika aktywów zawarta na warunkach rynkowych, a przy braku takiej umowy, bieżąca rynkowa cena kupna z aktywnego rynku lub z ostatnio dokonanej transakcji bądź też inne najbardziej wiarygodne informacje na temat niedawnych transakcji, których przedmiotem były podobne aktywa.

Koszty zbycia powinny obejmować koszty krańcowe związane bezpośrednio ze sprzedażą, np. koszty prawne, podatek od czynności cywilnoprawnych i koszty związane z przygotowaniem składnika aktywów do sprzedaży. Koszty te nie obejmują np. podatku dochodowego od zysku na sprzedaży, kosztów finansowych, świadczeń związanych z zakończeniem stosunku pracy czy też kosztów związanych z ograniczeniem rozmiarów działalności lub z jej reorganizacją po zbyciu składnika aktywów lub ośrodka wypracowującego środki pieniężne.

Ustalając wartość użytkową danego składnika aktywów lub ośrodka wypracowującego środki pieniężne, należy pamiętać m.in. o następujących kwestiach:

-  założenia użyte w prognozach przepływów pieniężnych powinny być spójne z historycznie realizowanymi przepływami oraz powinny uwzględniać zmiany w okolicznościach prowadzenia biznesu, które już miały miejsce lub są spodziewane w przyszłości,

-  przepływy powinny być szacowane na podstawie obecnego stanu składnika aktywów, bez kosztów i efektów przyszłej restrukturyzacji, do której jednostka nie jest jeszcze zobowiązana, oraz bez przyszłych wydatków na modernizację składnika aktywów i związanych z nimi korzyści,

-  prognozy przepływów powinny być oparte na najnowszym, bieżącym i aktualnym, zatwierdzonym planie finansowym i co do zasady nie obejmują okresu dłuższego niż pięć lat,

-  przepływy po okresie prognozy powinny być oparte na stałej lub malejącej stopie wzrostu, chyba że uzasadnione jest przyjęcie rosnącej stopy wzrostu.

3) Porównanie wartości odzyskiwanej z wartością bilansową i ujęcie odpisu aktualizującego

Jeżeli w wyniku przeprowadzonej analizy jednostka stwierdzi, że wartość bilansowa danego składnika aktywów lub ośrodka wypracowującego środki pieniężne przewyższa jego wartość odzyskiwalną, odpis z tytułu utraty wartości jest rozpoznawany. W pierwszej kolejności obniżana jest wartość firmy, która została przypisana do danego ośrodka wypracowującego środki pieniężne lub do grupy ośrodków. W dalszej kolejności odpis aktualizujący alokowany jest do innych składników aktywów podlegających zakresowi MSR 36, należących do ośrodka wypracowującego środki pieniężne lub do grupy ośrodków, proporcjonalnie do udziału wartości bilansowej każdego ze składników aktywów w wartości ośrodka wypracowującego środki pieniężne lub grupy ośrodków.

Należy przy tym pamiętać, że wartość bilansowa danego składnika aktywów, po alokowanym odpisie, nie może być niższa od jego wartości odzyskiwalnej (jeśli istnieje możliwość jej ustalenia).

Rozpoznanie odpisu powinno również skutkować analizą, czy konieczne są zmiany okresów użyteczności, metod amortyzacji lub wartości rezydualnych analizowanych składników aktywów.

W tym miejscu należy wspomnieć, że możliwe jest także odwracanie niektórych odpisów aktualizujących, które zostały rozpoznane w poprzednich okresach. Może tak nastąpić w sytuacji, gdy wystąpiły przesłanki wskazujące, że uprzednio rozpoznany odpis z tytułu utraty wartości powinien zostać skorygowany.

Jednostka powinna ponownie oszacować wartość odzyskiwalną składnika aktywów lub ośrodka wypracowującego środki pieniężne. Przy określaniu wartości odpisu aktualizującego do odwrócenia należy pamiętać o następujących wymogach:

-  odpis wartości firmy nie może być odwrócony w kolejnych okresach, nawet jeżeli został rozpoznany w trakcie danego roku finansowego,

-  maksymalna wartość, do której jednostka może dokonać odwrócenia odpisu, to wartość bilansowa składnika aktywów lub ośrodka wypracowującego środki pieniężne, po uwzględnieniu umorzenia, jaka byłaby ustalona, gdyby utrata wartości nie została rozpoznana w okresach poprzednich,

-  odwrócenie odpisu z tytułu utraty wartości ośrodka wypracowującego środki pieniężne powinno być przypisane do składników aktywów ośrodka, z wyjątkiem wartości firmy, proporcjonalnie do udziału wartości bilansowej każdego ze składników aktywów w wartości bilansowej ośrodka wypracowującego środki pieniężne.

Warto również zaznaczyć, że z punktu widzenia użytkowników sprawozdań finansowych równie istotne jak poprawne określenie wartości odzyskiwalnej aktywów trwałych jednostki są odpowiednie, przejrzyste i kompletne ujawnienia pozwalające zrozumieć czynniki ryzyka związane z utratą wartości. Przede wszystkim dotyczy to ujawnień co do  podstawy ustalenia wartości odzyskiwalnej i przyjętych przy tym kluczowych założeń oraz wrażliwości wyceny na zmiany tych kluczowych założeń, jak również ujawnień co do rozpoznanych lub odwróconych w danym okresie sprawozdawczym odpisów aktualizujących z tytułu utraty wartości aktywów trwałych.