Rok 2019 przejdzie do historii polskiego rynku sztuki. W listopadzie aukcyjny rekord wszech czasów ustanowiła grupa rzeźbiarska „Caminando" Magdaleny Abakanowicz. Została sprzedana w Desie Unicum za ponad 8 mln zł. Instalacja pochodziła z kolekcji nieżyjącego już słynnego amerykańskiego aktora Robina Williamsa oraz jego żony Marshy. Składa się z dwudziestu energicznie kroczących figur z brązu, które powstały w 1999 r.
Od 2017 r. pojedyncze prace artystki były u nas sprzedawane za mniej więcej pół miliona złotych. Najwyższą dotąd cenę, ponad milion złotych, zapłacono w ubiegłym roku za dwie stojące postacie z tkaniny jutowej: „Parys" i „Odys".
Najnowszy rekord wieloelementowego dzieła Magdaleny Abakanowicz z pewnością nie jest ostatecznym triumfem artystki. Na czerwiec 2020 r. Tate Modern w Londynie zaplanował wielką wystawę jej prac. Eksperci twierdzą, że pokaz ten zapewne da początek kolejnemu wzrostowi cen dzieł Abakanowicz.
Jeszcze niedawno rekord na polskim rynku sztuki należał do „Macierzyństwa" Stanisława Wyspiańskiego; w 2017 r. dzieło zostało sprzedane w Desie Unicum za 3,7 mln zł (z opłatami organizacyjnymi 4,36 mln zł). W 2018 r. droższe okazały się prace Wojciecha Fangora (patrz ramka s. 4).
Na światowym rynku sztuki w 2018 r. najwyższą cenę osiągnął akt kobiecy Amadeo Modiglianiego – 57,2 mln dolarów w nowojorskim domu aukcyjnym Sotheby's. Poprzedni właściciel płótna, irlandzki kolekcjoner i hodowca koni, John Magnier kupił je w 2003 r. za 26,9 mln dolarów.
Obraz Modiglianiego to czwarty obiekt pod względem wysokości ceny sprzedany kiedykolwiek na aukcji. Rekordzistą wszech czasów nadal jest „Zbawiciel świata" Leonarda da Vinci. W listopadzie 2017 r. w nowojorskim domu aukcyjnym Christie's został kupiony za 450,3 mln dolarów. Drugie miejsce zajmuje obraz „Kobiety Algieru" Pabla Picassa, za który w 2015 r. w tym samym domu aukcyjnym zapłacono 179,4 mln dolarów. Trzecie miejsce należy do „Reclining Nude" Modiglianiego (170,4 mln dolarów na nowojorskiej aukcji Christie's w 2015 r.).
Lista ta będzie wyglądać nieco inaczej, jeśli uwzględnimy dzieła kupione w transakcjach prywatnych, np. „Interchange" Willema de Kooninga (300 mln dolarów w 2015 r.) czy „Graczy w karty" Paula Cézanne (250 mln dolarów w 2011 r.).
Więcej aukcji, wyższa sprzedaż
W 2018 r. obroty na polskim rynku sztuki wyniosły 252 mln zł. W porównaniu z 2017 r. wzrosły o 17,6 proc. Na 302 aukcjach wylicytowano niemal 15 tys. obiektów. Jak podaje raport Artinfo.pl, po raz pierwszy się zdarzyło, że obrót na aukcji przewyższył 20 mln zł (w Polswiss Art).
Eksperci spodziewają się, że w tym roku liczba aukcji znacząco przekroczy 300, a obroty mogą być wyższe niż 300 mln zł. Aukcje trwają do końca grudnia, więc na pełne podsumowanie 2019 r. trzeba jeszcze poczekać. Tym bardziej że na grudniowych licytacjach nie brakuje sensacji. Na przykład w Desie Unicum pojawił się „Autoportret w stroju polskiego szlachcica" Maurycego Gottlieba, od 70 lat uważany za zaginiony, teraz odnaleziony w USA. A w Polswiss Art można było kupić obraz „Wit Stwosz jako dziecko" Jana Matejki – został sprzedany za 2,85 mln zł.
Światowy rynek sztuki, według raportu Art Basel i UBS, w 2018 r. osiągnął wartość 67,4 mld dolarów (w 2017 r. było to 63,7 mld dolarów). Największe rynki to USA, Wielka Brytania i Chiny; ich udział w sprzedaży w 2018 r. wynosił 84 proc.
Do największych motorów światowego rynku należą publiczne aukcje. W ubiegłym roku sprzedaż na nich wyniosła 29 mld dolarów. Liderami od lat są dwa domy aukcyjne: Christie' i Sotheby's. W 2018 r. Christie's sprzedał dzieła sztuki o wartości 7 mld dolarów (5,3 mld funtów), a Sotheby's – 6,4 mld dolarów.
Jak widać na podstawie tych danych, polski rynek znajduje się na obrzeżach światowego. Ale zachodzą na nim zaskakujące zmiany.
Szybki rozwój
– Polski rynek jest obecnie w bardzo dobrej kondycji – ocenia Rafał Kamecki, prezes zarządu Artinfo.pl. – Powiedziałbym, że się rozpędza. Ożywienie jest bardzo znaczące. Czekaliśmy na to długie lata. Z roku na rok rośnie wartość sprzedaży, liczba aukcji i sprzedanych obiektów. Jednocześnie rosną ceny. Wszystko to powoduje, że całościowe obroty są rekordowe. Sytuacja jest bardzo dynamiczna. Rynek rozwija się we wszystkich segmentach, całościowo.
Rafał Kamecki przypomina, że kiedyś obrót na aukcji powyżej miliona złotych był wydarzeniem, a dziś często jeden obraz tyle kosztuje; 1–1,5 mln zł za wybitne dzieło nie jest żadną sensacją. W rankingu TOP 1000 przygotowanym przez Artinfo.pl, obejmującym tysiąc dzieł z najwyższymi cenami na krajowych aukcjach od 1989 r., w ubiegłym roku trzeba było wymienić blisko 250 dzieł, bo tyle przybyło bardzo drogich prac. I na pewno po podsumowaniu 2019 r. ranking trzeba będzie ponownie odświeżyć.
Sensacyjny rozwój naszego rynku potwierdza także Maria Rydzyńska, menedżer marketingu i public relations Domu Aukcyjnego Polswiss Art. Podkreśla, że rynek jest obecnie w fazie rozkwitu. Nigdy nie miał się tak dobrze jak teraz. Zmieniła się skala sukcesu. Obserwowany jest spektakularny wzrost cen.
– Zwiększa się zainteresowanie sztuką współczesną i tym, co dzieje się nie tylko na rynku lokalnym, ale i międzynarodowym – dodaje Juliusz Windorbski, prezes Desy Unicum. – Pojawiają się nowi klienci zainteresowani zarówno kolekcjonowaniem, jak i inwestowaniem w sztukę.
Najbardziej w górę idą ceny dzieł polskich artystów znanych także na międzynarodowym rynku, takich jak Magdalena Abakanowicz, Roman Opałka, Wojciech Fangor. Obrazy liczone Opałki na polskich aukcjach osiągają już światowe ceny. W 2018 r. tego typu dzieło Opałki zostało sprzedane w Desie Unicum za 2,59 mln zł.
„Królem" sprzedaży na aukcjach w 2018 i 2019 r. jest Wojciech Fangor. Jego dzieła ustanawiają wciąż nowe rekordy. Znacząco drożeją także dzieła Henryka Stażewskiego, Tadeusza Kantora, Zdzisława Beksińskiego, Ryszarda Winiarskiego, a pewnie niedługo to samo będzie można powiedzieć o Jerzym Nowosielskim.
W ogóle w ostatnich pięciu latach ogromnie zwiększyło się zainteresowanie sztuką współczesną. Jej ceny są już porównywalne z cenami sztuki dawnej. U nas to nowość. Na świecie taka tendencja widoczna jest od dawna. Bardzo cenione są tam dzieła żyjących artystów. Na przykład balonowa rzeźba „Królik" Jeffa Koonsa została sprzedana na nowojorskiej aukcji Christie's za ponad 90 mln dolarów.
Strategie liderów
Na polskim rynku działalność aukcyjną prowadzi około 50 firm. Główną rolę odgrywają domy aukcyjne o ugruntowanej pozycji, takie jak Desa Unicum, Polswiss Art, Art-Agra, Sopocki Dom Aukcyjny, Rempex, a także najmłodsza Libra działająca od 2017 r. Inni najczęściej łączą działalność galeryjną z aukcyjną.
Najważniejsi uczestnicy polskiego rynku to Desa Unicum (45,9 proc. w 2018 r.) i Polswiss Art (21,3 proc.). W 2018 r. obroty Desy Unicum wyniosły 115,5 mln zł, a Polswiss Art – 53,6 mln zł.
Oba domy aukcyjne opierają swoją działalność na zupełnie innych strategiach. Desa organizuje rocznie około 70 aukcji sztuki dawnej i współczesnej oraz mnóstwo aukcji tematycznych: młodej sztuki, designu, komiksu, biżuterii. Nieraz zaskakuje dynamiką i inwencją, np. oferując wizerunki muz artystów czy sztukę krytyczną lat 80. i 90. oraz młodszą. Prezes Juliusz Windorbski podkreśla, że wymaga to rozbudowanych modeli działania aktywizujących rynek.
Polswiss Art także osiąga bardzo dobre wyniki, choć organizuje tylko cztery–pięć aukcji rocznie. Ale jak zaznacza Marta Rydzyńska, przygotowuje się do nich starannie, robiąc selekcję merytoryczną obiektów według wyśrubowanych kryteriów. Jakość dzieł uzasadnia wysokie ceny. Firma dba także o zgromadzenie wokół siebie elity kolekcjonerów, którym gwarantuje opiekę nad ich zbiorami.
Na każdy portfel
Malarstwo ma największy udział w strukturze obrotów na polskim rynku – 83,8 proc. w 2018 r. W pierwszej dziesiątce hitów aukcyjnych ubiegłego roku aż pięciokrotnie pojawiają się dzieła Wojciecha Fangora. W ścisłej czołówce znalazł się też przywoływany już wcześniej obraz liczony Romana Opałki. Poza tym w dziesiątce są reprezentanci sztuki dawnej: Tadeusz Makowski, Józef Brandt, Władysław Podkowiński, Jacek Malczewski. Kolekcjonerzy poszukują także obrazów szkoły paryskiej (m.in. Mojżesza Kislinga) i szkoły monachijskiej (obok Brandta również Alfreda Wierusza-Kowalskiego), Juliusza Kossaka, Olgi Boznańskiej.
Kolejny ważny segment rynku to rzeźba (7,5-proc. udział w obrotach w 2018 r.). Wzrost cen jest najbardziej widoczny właśnie w tej kategorii. W 2019 r. – oprócz rekordu Magdaleny Abakanowicz – wydarzeniem była sprzedaż w Desie Unicum rzeźby Antonio Canovy za 5,78 mln zł. W tym samym domu aukcyjnym odbyła się też głośna sprzedaż – za 1,7 mln zł – socrealistycznej trzymetrowej rzeźby „Przyjaźń" Aliny Szapocznikow. Przez blisko 35 lat stała w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie, a po 1989 r. o mało nie została zezłomowana.
Świetne notowania mają rzeźby Igora Mitoraja, przede wszystkim popiersia z brązu. Poszukiwane są również rzeźby Katarzyny Kobro. Choć są to odlewy współczesne (wykonanych przez samą artystkę praktycznie nie ma na rynku), osiągają ceny 300–400 tys. zł. Oczywiście, muszą być wykonane przez renomowane odlewnie z zachowaniem wszystkich standardów. Ich nakład nie może przekraczać ośmiu sztuk.
Rysunek i grafika stanowią 3,2 proc. polskiego rynku. Do czołówki w tej kategorii w 2018 r. – pod względem cen sprzedaży – należały prace Witkacego (179 tys. zł), Władysława Strzemińskiego (106 tys. zł), Stanisława Wyspiańskiego (81 tys. zł). Na świecie rysunek jest znacznie bardziej doceniany niż w Polsce.
Coraz większym wzięciem cieszy się fotografia autorska (jej udział w rynku wynosi 1,6 proc.). W 2018 r. odbyło się sześć specjalistycznych aukcji. Najważniejsza z nich to „Fotografia kolekcjonerska" organizowana przez Desę Unicum (prace dawne i współczesne).
W 2018 r. najlepiej sprzedała się „Sztuka konsumpcyjna" Natalii LL, czyli dziewczyna z bananem (94 tys. zł). Zapewne wypromował ją skandal – podobną pracę wycofano z ekspozycji w Muzeum Narodowym w Warszawie. Jak zwykle powodzeniem cieszyły się prace Witkacego.
Fotografia kolekcjonerska to dzieła wykonywane przez artystów-fotografów. Są to prace rzadkie, typu vintage print, wysokiej jakości, w nakładzie pięć–dziesięć egzemplarzy. Do poszukiwanych współczesnych twórców należą: Ewa Partum, Natalia LL, Józef Robakowski, Zbigniew Libera, Rafał Milach, Maurycy Gomulicki.
Rzemiosło artystyczne to 2,9 proc. rynku. Czasy się zmieniają. Coraz mniej na aukcjach sprzedaje się szkła, porcelany, sreber, platerów, mebli. Za to popularny staje się design lat 60., 70., 80., chociaż nie ma tu jeszcze mowy o kupowaniu w celach kolekcjonersko-inwestycyjnych. Na razie przedmioty te chcemy mieć głównie dlatego, że mamy do nich sentyment.
Bardzo dynamicznym i dostępnym dla każdego segmentem jest młoda sztuka. Prace wchodzących na rynek artystów sprzedawane są często po 500–1000 zł. Niektórzy z nich pewnie staną się kiedyś znani, a ceny ich prac mocno wzrosną.
Odwaga kolekcjonerów
Mówi się, że kolekcjonerstwo to pasja, a kolekcjonerem zostaje się na całe życie. Ale i w tym kręgu widać zmiany. W ostatniej dekadzie na polskim rynku pojawiła się grupa młodych kolekcjonerów biznesmenów z dużymi możliwościami finansowymi. Są dobrze zorientowani także w sytuacji na rynku międzynarodowym i są gotowi zapłacić ponadprzeciętne kwoty za dobrą sztukę. Kupują bardzo odważnie.
Rafał Kamecki zauważa, że przez lata klienci byli raczej ostrożni przy kupowaniu, nie chcieli przepłacać i starannie ważyli wydatki. Teraz mamy coraz więcej wielomilionowych transakcji. Nie wszyscy przy tym są nastawieni na szybki zysk, chociaż aspekt inwestycyjny ma znaczenie.
1. Alina Szapocznikow, Przyjaźń, 1954, Desa Unicum; 1,7 mln zł
2. Witkacy, Profesor Pulverston II, 1931, Aukcja Fotografia Kolekcjonerska. Klasyka i awangarda artystyczna, 2018; 82,6 tys. zł
3. Magdalena Abakanowicz, Caminando, 1998/1999, 8,024 mln zł
4. Wojciech Fangor, M39,1969, olej, Desa Unicum; 4,72 mln zł
5. Mojżesz Kisling, Khera – Kiki de Montmartre, 1932, Desa Unicum; 1,65 mln zł
6. Jan Matejko, Wit Stwosz jako dziecko, 1855, Polswiss Art; estymacja 1,5–2,5 mln zł
_rekordy aukcyjne na rynku sztuki w 2018 r.
_Polska
1. Wojciech Fangor, Grupa pięciu prac z kolekcji Gres Gallery, 1961–1962, olej; Polswiss Art ¬– 6,962 mln zł
2. Wojciech Fangor, M39,1969, olej; Desa Unicum – 4,720 mln zł
3. Wojciech Fangor, M72, 1969, olej; Desa Unicum – 2,832 mln zł
4. Roman Opałka, Detail 2890944-2910059 z cyklu 1965/1-?, akryl; Desa Unicum – 2,596 mln zł
5. Victor Vasarely, Nebulus, 1978, akryl; Desa Unicum – 2,360 mln zł
6. Tadeusz Makowski, Latawce, 1928, olej; Desa Unicum – 2,242 mln zł
7. Józef Brandt, Powrót z targu, 1883–1890, olej; Desa Unicum – 1,534 mln zł
8. Władysław Podkowiński, Olszynka, 1894, olej; Polswiss Art – 1,475 mln zł
9. Wojciech Fangor, #31, 1963, olej, Polswiss Art – 1,475 mln zł
10. Jacek Malczewski, Autoportret – życie i śmierć, 1916, olej; Polswiss Art – 1,416 mln zł
_ŚWIAT
1. Amadeo Modigliani, Akt leżący (Nu Couché, Sur Le Côté Gauche Coté), 1917; Sotheby's Nowy Jork – 157,2 mln dol.
2. Pablo Picasso, Filette a la corbeille fleurie, 1905; Christie's Nowy Jork – 115 mln dol.
3. Edward Hopper, Chop suey, 1929; Christie's Nowy Jork – 91,875 mln dol.
4. David Hockney, Portret artysty (Pool with Two Figures), 1972; Christie's Nowy Jork – 90,3 mln dol.
5. Kazimierz Malewicz, Kompozycja suprematystyczna, 1916; Christie's Nowy Jork – 85,8 mln dol.
6. Claude Monet, Nymhéas en fleur, 1914–1917; Christie's Nowy Jork 84,68 mln dol.
7. Henri Matisse, Odalisque couchee aux magnolias, 1923; Christie's Nowy Jork – 80,75 mln dol.
8. Constantin Brancusi, Le jeune fille sophistiquée (Portrait de Nancy Cunard); Christie's Nowy Jork – 71,18 mln dol.
9. Willem de Kooning, Woman as Landscape, 1954–1955; Christie's Nowy Jork – 68,93 mln dol.
10. Pablo Picasso, Femme au beret et a la robe quadrillée (Marie-Thérese Walter), 1937; Sotheby's Londyn – 69,435 mln dol. (49,827 mln funtów)
