Nowy raport KE: miliardy uciekają z VAT. Jak Polska wypada na tle krajów UE?

Luka VAT w całej Unii Europejskiej ponownie rośnie, narodowe budżety straciły na tym nawet 128 mld euro w 2023 r. – szacuje Komisja Europejska. W Polsce problem był szczególnie dotkliwy – zajmujemy niechlubne trzecie miejsce.

Z tego artykułu się dowiesz:

• Ile wyniosła luka VAT w UE w 2023 r?
• Jak Polska wypada w porównaniu z innymi krajami UE pod tym względem?
• Jakie czynniki wpłynęły na wzrost luki VAT?
• Jakie kroki są podejmowane, aby poprawić ściągalność podatków?

Luka w przestrzeganiu przepisów VAT (tzw. VAT compliance gap) to różnica między szacowanym całkowitym zobowiązaniem podatkowym a rzeczywistymi wpływami z tego podatku. W przedstawionym w czwartek raporcie Komisji Europejskiej lukę tę dla całej UE w 2023 r. oszacowano na poziomie 9,5 proc., co oznacza 128 mld euro ubytków w dochodach. To najgorszy wynik od 2019 r. W porównaniu z 2022 r. widać wzrost o 1,6 pkt. proc. i 27,2 mld euro.

Ile wynosi luka VAT w Polsce i innych krajach UE

Wyniki poszczególnych państw członkowskich znacznie się różnią. Najmniejsze problemy odnotowano w Austrii (1 proc.), Finlandii (3 proc.) i Cyprze (3,3 proc.). Po przeciwnej stronie znalazły się Rumunia (30 proc.) i Malta (24,2 proc.).

Polska nie wypada tu najlepiej. Lukę VAT w 2023 r. oszacowano na 16 proc. potencjalnych wpływów, czyli ponad 10,4 mld euro (47,5 mld zł). To najwyższy poziom od 2017 r. i wyższy (o 2,5 pkt. proc.) niż wcześniej szacowało polskie Ministerstwo Finansów. To również znacznie powyżej średniej UE (wynoszącej 9,5 proc.), co dało nam niechlubne trzecie miejsce wśród unijnych krajów.

W porównaniu z 2022 r. polska luka VAT wzrosła aż o 4,8 pkt. proc. Gorzej było jedynie w Irlandii (wzrost o 6 pkt. proc.), Estonii (plus 5,1 pkt. proc.) i na Węgrzech (plus 5 pkt. proc.).

Odwrócenie trendu: dlaczego luka podatkowa rośnie?

Komisja Europejska zaznacza, że po latach poprawy, jeśli chodzi o lukę VAT, w 2021 r. doszło do odwrócenia trendów, a analizy za 2023 r. potwierdziły ich utrwalenie się w zasadzie w całej UE (choć nie we wszystkich krajach). W latach 2021–2023 szacowane całkowite zobowiązania podatkowe w Unii wzrosły o 17,3 proc., podczas gdy faktyczne wpływy z VAT zwiększyły się jedynie o 14,4 proc.

Z czego to wynika? W raporcie czytamy, że jest to związane z szeregiem poważnych globalnych wstrząsów, takich jak pandemia COVID-19, rosyjska agresja przeciwko Ukrainie, wysoka inflacja i kryzys kosztów utrzymania. To czynniki, które znacząco zmieniły wzorce konsumpcji, rentowność przedsiębiorstw, finanse publiczne i politykę podatkową. W latach 2021–2022 dochody z VAT w UE rosły szybciej niż konsumpcja gospodarstw domowych. W 2023 r. było odwrotnie – wpływy z VAT wzrosły jedynie o 3,5 proc., podczas gdy inflacja cen konsumpcyjnych wynosiła 6,4 proc., co oznacza spadek wpływów w ujęciu realnym.

Ile państwa tracą na redukcji stawek VAT

Poza luką w przestrzeganiu przepisów (czyli VAT compliance gap), państwa tracą dochody również z tytułu prowadzonej przez siebie polityki w zakresie podatku VAT, czyli stosowania różnych preferencji podatkowych (w tym obniżonych stawek, stawki zerowej i zwolnień, itp.) W 2023 r. taka „VAT policy gap” w UE wyniosła średnio 50,5 proc. teoretycznych, „idealnych” przychodów. Przy czym luka wynikająca ze stosowania obniżonych stawek (rate gap) wyniosła 12,3 proc., a ze zwolnień (exemption gap) – 38,3 proc. 

W Polsce „luka polityki VAT” wyniosła 50,8 proc., co dawało nam 10. miejsce w UE. – Polska wyróżnia się na tle innych krajów – komentuje dla „Rzeczpospolitej” Grzegorz Poniatowski, konsultant w Syntesia Policy & Economics, współautor raportu KE w obszarze Polski. – Wynika to głównie z szerokiego zastosowania stawek obniżonych. W 2023 r. obowiązywała ponadto stawka antyinflacyjna, która dodatkowo zmniejszyła dochody względem potencjału. Gdyby Polska zrezygnowała ze stosowania wszystkich preferencji, na które zezwala dyrektywa VAT, dochody potencjalnie wzrosłyby o ponad 70 proc. – zauważa Poniatowski.

Co dalej? Ściągalność VAT może być lepsza?

Komisja Europejska zauważa, że w związku ze wzrostem luki VAT podjęto już działania naprawcze. W 2023 r. kilka krajów kontynuowało wycofywanie tymczasowych ulg wprowadzonych w czasie kryzysu (w Polsce zredukowana stawka VAT na żywność przestała obowiązywać w kwietniu 2024 r.). Jednocześnie podejmowane są działania mające na celu poprawę ściągalności podatków. Jako przykłady podano wprowadzenie grup VAT w Polsce, rozszerzenie reżimów odwrotnego obciążenia w Niemczech czy na Węgrzech, a także wdrażanie systemów e-raportowania i e-fakturowania, na przykład w Portugalii i Rumunii.

Te działania sugerują, że pomimo wzrostu luki po pandemii, rządy aktywnie poszukują sposobów na zwiększenie efektywności ściągalności VAT – wynika z raportu. – W Polsce w 2024 r. oczekiwany jest istotny spadek luki do 10,9 proc., według wstępnego uproszczonego szacunku – podaje też Grzegorz Poniatowski.