Szara strefa tworzy PKB

Dużo zamieszania wywołała moja wypowiedź dla Polskiej Agencji Prasowej, w której zwróciłem uwagę, że Główny Urząd Statystyczny powinien zintensyfikować prace nad włączeniem tzw. nielegalnej części szarej strefy gospodarczej do szacunków PKB.

Okazało się, że wśród szerokiej publiczności wiedza na temat zasad szacowania produktu krajowego brutto jest niewielka. Krytykę kierowaną pod moim adresem można by sprowadzić do zarzutu rzekomego namawiania do stosowania tzw. kreatywnej księgowości. Formułowanie takiego zarzutu świadczy o niewiedzy jego autorów.

Warto przypomnieć, że produkt krajowy brutto jest konstrukcją intelektualną, na dobrą sprawę konwencją statystyczną opracowywaną przez wiele lat w systemie Narodów Zjednoczonych. Zasady obliczeń zostały opisane jako SNA (System of National Accounts), a wersja europejska nosi nazwę ESA (European System of Accounts). SNA podlega ciągłym modyfikacjom.

Obliczanie PKB to przede wszystkim szacunki wartości nowo wytworzonej, zwanej też wartością dodaną. W systemie obliczeń jest obojętne, czy nową wartość tworzy się w gospodarce oficjalnej, rejestrowanej przez administrację, czy w tzw. szarej strefie.

W szarej strefie rozróżnia się część legalną i nielegalną. Część legalna szarej strefy, czyli produkcja ukrywana przed władzami, głównie podatkowymi, jest szacowana w Polsce i w innych krajach Unii już od wielu lat i stanowi część PKB. Nawet nie wszyscy o tym wiedzą. Do produkcji legalnej zaliczamy zaniżanie produkcji przez zarejestrowane podmioty i produkcję podmiotów niezarejestrowanych dostarczających na rynek produkty i usługi niezabronione prawem.

Produkcja nielegalna to wartość dodana pochodząca z działalności zabronionej prawem, takiej jak handel ludźmi, handel narkotykami, prostytucja czy przemyt. Kradzieże i rozboje nie tworzą nowej wartości, nie są zatem częścią PKB. Kłopot związany z szacowaniem rozmiarów tej części PKB jest znaczny, ale do pokonania. Niektóre kraje już to robią.

Szacowanie nielegalnej części produktu krajowego brutto nie jest niczym innym, jak bardziej precyzyjnym oszacowaniem wartości PKB. Efekt rynkowy wprowadzenia na krajowy rynek papierosów o wartości jednego miliona złotych jest taki sam, jak wprowadzenia narkotyków o takiej samej wartości.

W przyjętej konwencji do PKB zalicza się działalność społecznie zorganizowaną, w którą zaangażowany jest rynek. Wyklucza się zatem efekty tzw. pracy gospodarstw domowych, ale włącza się produkcję rolników przeznaczoną na własne potrzeby. PKB tworzą też czynsze umowne, czyli odpowiednio wycenione usługi mieszkaniowe świadczone niejako samym sobie przez właścicieli mieszkań.

Można zrozumieć opory przed podjęciem nowego wyzwania. Statystycy lubią mieć wszystko udokumentowane na papierze. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że nielegalna szara strefa jest coraz lepiej rozpoznawana i już nawet dziś możliwe jest względnie precyzyjne jej szacowanie.

Tak jak ma to miejsce w innych dziedzinach życia, również statystyka rozwija nowe metody. Dużo zależy tu od nakładów na badania, jakie rządy chcą ponosić. Kraje rozwinięte mają dużo bardziej zaawansowane narzędzia badawcze w statystyce niż kraje rozwijające się, o czym wielokrotnie miałem się okazję przekonać na międzynarodowych konferencjach.

W końcu lat 70. ubiegłego wieku, kiedy na świecie zaczęto rozpoznawać zjawisko szarej strefy, nikomu się nie śniło, że wkrótce stanie się ona rutynowo zaliczana do PKB. Jestem przekonany, że za kilka lat to samo stanie się z nielegalną częścią szarej strefy.

Ubocznym produktem bardziej precyzyjnego szacowania szarej strefy gospodarczej przez uwzględnienie jej nielegalnej części byłaby poprawa relacji wartości długu publicznego do PKB. W ostatnich latach stało się tak już dwukrotnie w rezultacie dostosowywania metod szacowania PKB do standardów europejskich.