Wskaźniki analizy technicznej

Relative Strength Index należy do grupy wskaźników analizy technicznejzwanych oscylatorami. W skrócie są to narzędzia służące do mierzeniaimpetu trendu na rynku. Według Johna J. Murphego, RSI jest najpopularniejszymwskaźnikiem stosowanym na rynkach terminowych. Skuteczne stosowanietego oscylatora pozwala lepiej oceniać perspektywy trendów rynkowychoraz prawdopodobieństwa ich zmiany.

Analitycy techniczni dzielą się na dwa obozy. Pierwsi badają przede wszystkim wykres ceny, drudzy polegają głównie na wskaźnikach. Można też stosować obie metody analizy rynku i wspomagać sygnały płynące z wykresu kursu przez zastosowanie wskaźników. Zdaniem niektórych analityków, takie potwierdzenie zmiany trendu przez wybrany oscylator zwiększa szansę na zarobienie pieniędzy na rynku, dzięki poprawieniu stosunku transakcji zyskownych do tych, które przynoszą straty w ramach danego systemu transakcyjnego (ang. Win-Loss ratio).Relative Strength Index należy do grupy wskaźników analizy technicznej zwanych oscylatorami. W dużym skrócie można je określić jako narzędzia służące do mierzenia impetu ruchu ceny na rynku finansowym. Impet można inaczej przedstawić jako prędkość lub tempo zmian cen na rynku. Pojęcie impetu jest nierozerwalnie związane z koncepcją trendu. Badanie impetu tendencji rynkowej może posłużyć analitykowi do określenia prawdopodobieństwa kontynuacji lub zmiany jej kierunku. Jeżeli po silnych wzrostach impet trendu maleje, można spodziewać się jego odwrócenia. Podobnie jest w czasie spadków. Jeżeli rynek przez dłuższy czas zniżkuje, to zmniejszenie impetu bessy może zapowiadać jej bliskie zakończenie. Oscylatory służą również do mierzenia poziomów wykupienia i wyprzedania rynku. Jeżeli analizowany oscylator osiągnie ekstremalny poziom, który w przeszłości wyznaczał punkty zwrotne na rynku, to z dużym prawdopodobieństwem można twierdzić, że także i tym razem rynek się zatrzyma.Oscylator RSI został po raz pierwszy zaprezentowany przez J. Wellesa Wildera Jr. w jego książce "New Concepts in Technical Trading Systems". Według Johna J. Murphego, RSI jest najpopularniejszym wskaźnikiem stosowanym na rynkach terminowych. I rzeczywiście - bliższe zapoznanie się z tym oscylatorem potwierdza jego zalety, opisywane w większości podręczników do analizy technicznej. RSI jest praktycznie najlepszym ze wszystkich oscylatorów. Sygnały przez niego generowane mogą wystarczyć za całą analizę wskaźnikową. Doświadczony analityk jest w stanie tylko na podstawie zachowania RSI określić najważniejsze cechy badanego rynku. Analizowanie innych oscylatorów jest w takim przypadku zbędne. Lepiej jest dobrze poznać cechy charakterystyczne jednego wskaźnika, niż analizować zbyt dużą ich liczbę, co może prowadzić do zbędnego rozproszenia uwagi.Budowa RSIObliczanie wartości oscylatora RSI polega na porównaniu średniego ruchu ceny w górę do średniego ruchu w dół w danym okresie. Twórca tego wskaźnika, J. Welles Wilder Jr., radził stosować 14-dniowy okres oraz ustalił poziomy wykupienia i wyprzedania na wysokości 70 i 30.Wzór na obliczanie wartości oscylatora RSI wygląda następująco:RSI = 100 - [100 / (1 + RS)]gdzie:RS - siła względna, czyli średnia ze wzrostowych cen zamknięcia w danym okresie, podzielona przez średnią ze spadkowych cen zamknięcia w tym okresie.Oscylator RSI to typowy wygładzony wskaźnik impetu. Jednak jego wartości zamykają się w przedziale od 0 do 100, co jest najważniejszą cechą wyróżniającą ten oscylator spośród innych wskaźników impetu. Stały pionowy zakres wahań tego oscylatora pozwala na łatwiejsze wychwycenie sygnałów kupna i sprzedaży, sygnałów wykupienia i wyprzedania rynku oraz dywergencji. Dość mylące jest użycie w nazwie RSI pojęcia siły relatywnej (ang. relative strength). Może to prowadzić do wniosku, że ten oscylator służy do porównywania jednego rynku do drugiego. W rzeczywistości służy on do porównania badanego rynku i jego zachowania w przeszłości, czyli jest to siła relatywna obecneg stanu rynku do jego kondycji w przeszłości. O tym, jak długa jest ta przeszłość, decyduje liczba dni brana do obliczania wartości oscylatora.Analityk może zmieniać okres brany do obliczeń wartości oscylatora. Im jest on krótszy, tym wskazania są bardziej wrażliwe na zmiany cen. 9-dniowy RSI będzie szybciej osiągał stany wykupienia lub wyprzedania niż RSI z 14 dni. Jeszcze wolniej będzie poruszał się np. oscylator RSI z 28 sesji. Najpopularniejsze długości okresu, jaki inwestorzy biorą do liczenia wartości RSI, to 9, 14, 25 i 28 sesji. Według Thomasa Bulkowskiego, najlepsze efekty daje zastosowanie okresu 16 i 28 dni.InterpretacjaInterpretacja zachowania oscylatora wydaje się dość prosta. RSI przyjmuje wartości od 0 do 100. Strefa wykupienia rynku znajduje się powyżej 70, a strefa wyprzedania poniżej 30. Poziom równowagi to 50. Najbardziej popularne zastosowania RSI to kupowanie po opuszczeniu strefy wyprzedania, sprzedawanie po opuszczeniu strefy wykupienia oraz obserwowanie, czy na wykresie wskaźnika nie zostały ukształtowane dywergencje. Jednak dokładniejsze analizowanie przebiegu RSI pozwala dostrzec również inne jego właściwości, m.in. formacje, linie trendu oraz poziomy wsparcia i oporu.Poziomy wykupieniai wyprzedaniaJ. Welles Wilder Jr. zalecał ustalenie poziomu wykupienia rynku jako 70 i poziomu wyprzedania jako 30. Czasami - zwłaszcza przy zastosowaniu szybszej odmiany RSI, liczonego z krótszego okresu - wyznacza się linie wykupienia i wyprzedania rynku na poziomach 80 i 20. Takie przesunięcie można też zastosować przy silnych trendach. W czasie dynamicznej hossy można ustalić wykupienie na poziomie 80 i wyprzedanie na poziomie 20.Generalnie uznaje się wejście oscylatora RSI do tych stref za ostrzeżenie przed zmianą trendu. Samo przekroczenie przez RSI poziomów wykupienia i wyprzedania nie jest, oczywiście, sygnałem zmiany trendu. W czasie silnych tendencji oscylator może utrzymywać się w tych strefach przez dłuższy czas.Wejście RSI do strefy wykupienia lub wyprzedania oznacza, że rośnie prawdopodobieństwo zmiany tendencji. Gdy RSI formuje szczyt w strefie wykupienia lub dołek w strefie wyprzedania, jest to już silny sygnał, informujący analityka o zmianie sytuacji rynkowej. Jednak nawet wtedy dotychczasowy trend jest zwykle kontynuowany. Dopiero ukształtowanie kolejnych szczytów (szczególnie gdy znajdują się niżej niż poprzednie) można interpretować jako zapowiedź zmiany trendu wzrostowego.Przykłady zachowania RSI w strefie wykupienia i wyprzedania rynku zamieszczone są na wykresie przedstawiającym notowania akcji AMS. Wejście oscylatora do strefy wyprzedania rynku poprzedzało wzrost ceny walorów, a wejście do strefy wykupienia zapowiadało spadki.DywergencjeUkształtowanie na wykresie RSI nowego, niższego szczytu lub nowego wyższego dna, które nie potwierdza nowego maksimum lub minimum na wykresie kursu, nazywa się dywergencją. Dywergencje pomiędzy kursem a RSI powszechnie uznaje się za najważniejsze sygnały tego wskaźnika.Dywergencja negatywna występuje wówczas, gdy po nowym maksimum na wykresie kursu oscylator RSI tworzy w strefie wykupienia rynku nowy wierzchołek, znajdujący się niżej niż poprzedni, po czym następuje przełamanie od góry poprzedniego dołka przez RSI. Dywergencja charakterystyczna dla tworzenia się dna występuje w sytuacji, gdy znajdujący się w trendzie spadkowym RSI tworzy nowe dno, wyższe od poprzedniego, w czasie gdy wykres ceny formuje nowe, niższe dno. Następnie wskaźnik przekracza poziom poprzedniego lokalnego szczytu. Taka dywergencja pozytywna zapowiada wzrost cen. Przykładowe dywergencje zamieszczone są na wykresie przedstawiającym notowania akcji Softbanku. We wrześniu 1998 roku wystąpiła dywergencja pozytywna pomiędzy kursem a oscylatorem. Cena wyrównała ówczesne minimum notowań na poziomie 53 zł, podczas gdy RSI ukształtował nowy dołek na poziomie znacząco wyższym niż poprzedni. Sygnalizowało to proces umacniania się rynku. Wkrótce potem notowania tych akcji zaczęły rosnąć. Rynek akcji Softbanku rozpoczął trend wzrostowy, który trwał do końca stycznia br.W czasie formowania szczytu zmiana tendencji również była sygnalizowana przez dywergencje na wykresie oscylatora, który nie potwierdził maksimum notowań z końca stycznia na poziomie 131 zł oraz z początku lutego na tym samym poziomie. Taka formacja trzech szczytów RSI, w połączeniu z negatywnymi dywergencjami, jest już bardzo poważnym ostrzeżeniem przed zmianą tendencji. I rzeczywiście - wkrótce potem kurs papierów spółki spadł do ok. 100 zł.Dobrym przykładem zastosowania dywergencji pomiędzy RSI a ceną jest także wykres przedstawiający notowania papierów Relpolu. We wrześniu i październiku 1998 r. zostały ukształtowane trzy pozytywne dywergencje. Trzy kolejne, coraz niższe dołki ceny nie były potwierdzane przez RSI, który w każdym przypadku formował dołek na poziomie wyższym od poprzedniego. W tym przykładzie widać, że często dywergencje stanowią przedwczesny sygnał wejścia na rynek. Dlatego zwykle lepiej jest poczekać na jego potwierdzenie.Następnie nowy szczyt notowań w styczniu br. (33,40 zł) nie został potwierdzony przez RSI, który tym razem ukształtował negatywną dywergencję, zapowiadającą odwrócenie trendu wzrostowego wyższego rzędu. Inwestorzy, którzy wykorzystali ten sygnał, mogli oszczędzić sporo pieniędzy, ponieważ niedługo potem kurs akcji Relpolu spadł do 22 zł.W marcu ponownie na wykresie RSI pokazała się pozytywna dywergencja, zapowiadająca wzrosty. Nowy dołek kursu został ukształtowany na tym samym poziomie, jak poprzedni. W przypadku oscylatora nowy dołek znajdował się o wiele wyżej od poprzedniego - zapowiadało to poprawę koniunktury. Niedługo potem rynek zwyżkował do poziomu 31 zł, niemal wyrównując poprzedni rekord notowań.Formacje, trendy,poziomy wsparcia i oporuNajmniej znane i najrzadziej stosowane właściwości RSI to trendy, formacje oraz poziomy wsparcia i oporu. W skrócie można powiedzieć, że oscylator podlega tym samym prawom, co wykres notowań, tzn. charakteryzuje się skłonnością do pozostawania w trendach, kształtowania formacji oraz podlega działaniu poziomów wsparcia i oporu. Interpretacja tych sytuacji jest w przypadku wskaźnika RSI taka sama, jak w klasycznej analizie technicznej kursu.Trend wzrostowy na wykresie RSI sygnalizuje wzmacniający się rynek. Często oscylator jako pierwszy rozpoczyna wzrosty, które dopiero zapowiadają zmianę trendu na wykresie kursu.Jeżeli na wykresie RSI wystąpią formacje charakterystyczne dla rozpoczęcia tendencji wzrostowej, zwykle jest to sygnał zapowiadający zakończenie spadków na rynku. Analogicznie jest w przypadku formacji charakterystycznej dla trendu wzrostowego. Jeżeli wystąpi, prawdopodobieństwo zakończenia wzrostów cen znacząco rośnie.Także interpretacja poziomów wsparcia i oporu na wykresie oscylatora jest taka sama, jak w przypadku wykresu ceny. Bardzo często zdarza się, że RSI kilkakrotnie odbija się od jednego poziomu. Im więcej punktów zwrotnych znajduje się na takim poziomie, tym jego znaczenie techniczne jest większe. Szczególnie przełamanie takiego poziomu wsparcia lub oporu na wykresie oscylatora może mieć duże znaczenie dla analizowanego rynku. Zwykle przełamanie poziomu wsparcia zapowiada analogiczne zachowanie wykresu ceny, czyli spadek. Z drugiej strony, przekroczenie poziomu oporu przez RSI sygnalizuje duże prawdopodobieństwo takiego scenariusza na rynku, czyli wzrost cen.Na wykresie przedstawiającym notowania akcji Yawalu zamieszczone są przykłady występowania trendów oscylatora RSI. W okresie od sierpnia do grudnia 1998 r. wskaźnik znajdował się w trendzie wzrostowym powyżej zaznaczonej na wykresie linii trendu. Jej przełamanie w dół zapowiadało odwrócenie trendu wzrostowego. Następnie RSI spadał poniżej widocznej na wykresie linii trendu zniżkującego. Jej przełamanie zapowiadało wzrosty, które rzeczywiście nastąpiły. Od lutego do początku czerwca br. oscylator ponownie znajdował się w trendzie wzrostowym, wyprzedzając zwyżkę cen tych akcji na rynku. W ostatnich tygodniach linia ta została przełamana w dół. Zapowiada to odwrócenie trendu wzrostowego notowań akcji Yawalu w najbliższym czasie.Warto zwrócić uwagę na wyprzedzanie, jakie charakteryzuje zachowanie RSI względem wykresu ceny. Zmiany trendu wskaźnika występują zwykle przed zmianą trendu ceny. W związku z tym od razu nasuwa się najprostsza interpretacja: gdy wskaźnik oscylatora RSI przełamie linię trendu, można spodziewać się zmiany analogicznej tendencji notowań papierów.Dobry przykład linii wsparcia na wykresie RSI zamieszczony jest na wykresie przedstawiającym notowania akcji spółki Wilbo Seafood. W okresie od listopada 1998 r. do czerwca br. oscylator utrzymywał się powyżej strefy 40-45, zaznaczonej na wykresie linią poziomą. W tej strefie spadki wskaźnika były kilkakrotnie powstrzymane. W tym obszarze można więc wyznaczyć silny poziom wsparcia dla spadków tego oscylatora. Jego ewentualne przełamanie w dół będzie silnym sygnałem zapowiadającym osłabienie koniunktury na tym rynku. Można by to interpretować jako zapowiedź zmiany trendu ceny z horyzontalnego na spadkowy.Sygnały kupna i sprzedażyAnalizując oscylator RSI można uzyskać wiele informacji o rynku. Najważniejsze to określenie poziomu wykupienia lub wyprzedania rynku. Następnie ewentualne pojawienie się dywergencji informuje o osłabieniu trendu. Przyszłe trendy na rynku można również prognozować na podstawie formacji, trendów oraz poziomów wsparcia i oporu, jakie również pojawiają się na wykresie oscylatora RSI. Jednak najbardziej chyba przydatną cechą tego oscylatora jest skuteczność sygnałów kupna i sprzedaży.Za najbardziej wiarygodny sygnał kupna uznaje się opuszczenie przez RSI strefy wyprzedania rynku po wcześniejszym ukształtowaniu podwójnej lub nawet potrójnej dywergencji hossy. Typowy schemat takiego sygnału wygląda następująco. Cena akcji znajduje się w trendzie spadkowym o powoli zmniejszającej się dynamice. Wykres ceny przełamuje wsparcie na poziomie poprzedniego dna, a następnie tworzy nowy dołek na jeszcze niższym poziomie. W tym samym czasie zmniejszający się impet trendu powoduje, że oscylator, znajdując się w strefie wyprzedania rynku, nie spada już poniżej poprzedniego dna, tworząc dywergencje hossy. Czasami liczba takich dywergencji może być większa. Jednak z reguły pojawienie się drugiego nie potwierdzonego dna wyznacza zmianę trendu na rynku. Na końcu, gdy kurs zaczyna rosnąć po zmianie trendu, RSI opuszcza strefę wyprzedania rynku, generując sygnał kupna.Dwa przykłady takich sygnałów wejścia na rynek znajdują się na wykresie przedstawiającym notowania akcji Yawalu. We wrześniu i październiku RSI dał sygnał kupna po podwójnej pozytywnej dywergencji. Podobna sytuacja miała miejsce w lutym br. W obu przypadkach cena tych akcji zanotowała spory wzrost. Wykorzystanie sygnałów generowanych przez RSI mogło więc przynieść znaczące zyski z zainwestowanego kapitału.Bardzo dobre przykłady skuteczności RSI zamieszczone są na wykresie przedstawiającym notowania indeksu WIG20. Pierwszy silny sygnał kupna miał miejsce w końcu 1997 r. W okresie od października do grudnia wystąpiły wówczas trzy pozytywne dywergencje pomiędzy wykresem indeksu WIG20 i oscylatorem RSI. Trzy kolejne niższe dołki indeksu nie zostały potwierdzone przez wskaźnik, który formował w tym czasie dołki na coraz wyższym poziomie. Jednocześnie trend wzrostowy na wykresie RSI spowodował, że oscylator opuścił strefę wyprzedania rynku, generując sygnał kupna. Mając na uwadze, że ten sygnał był wzmocniony przez trzy pozytywne dywergencje, można było z dużą pewnością spodziewać się zmiany trendu na rynku - i tak rzeczywiście się stało. Wkrótce potem indeks WIG20 zwyżkował z poziomu 1300 prawie do 2000 pkt.Kolejna podobna sytuacja miała miejsce jesienią 1998 r. Silny trend spadkowy na polskim rynku akcji trwał od lipca do końca sierpnia ubiegłego roku. W tym czasie rynek osiągnął stan silnego wyprzedania, co pokazuje wykres oscylatora RSI. Na przełomie września i października indeks WIG ponownie zniżkował, ustanawiając nowe dno na poziomie niższym od poprzedniego. W tym czasie RSI utworzył pozytywną dywergencję, nie potwierdzając nowego dołka na wykresie indeksu. Nieco wcześniej RSI opuścił także strefę wyprzedania rynku, generując sygnał kupna. Wkrótce ponownie okazało się, że taka kombinacja (opuszczenie strefy wyprzedania i pozytywna dywergencja) zapowiada zmianę trendu. Od tego czasu trwa hossa na polskim rynku. Od października ubiegłego roku indeks WIG20 zwyżkował z poziomu 1000 do 1700 pkt.Dobrym przykładem skutecznego stosowania oscylatora RSI do identyfikacji zmiany trendu jest wykres przedstawiający notowania akcji Agory. W kwietniu i maju, zaraz po debiucie na poziomie 49,90 zł, cena tych papierów weszła w trend spadkowy, który sprowadził kurs do ok. 43 zł. Następnie, po krótkim odbiciu w górę, cena papierów spółki znowu spadła do 43 zł. Test poziomu wsparcia ponownie wypadł pozytywnie. Trend spadkowy został wyhamowany, kurs dwukrotnie zatrzymał się na poziomie 43 zł. W tym czasie na wykresie RSI powstał nowy dołek na poziomie znacznie wyższym od poprzedniego. Dywergencja ukształtowana pomiędzy kursem a oscylatorem RSI sygnalizowała wzrost prawdopodobieństwa zmiany trendu na rynku akcji Agory. I tak rzeczywiście się stało. Dwukrotne wyhamowanie spadków na poziomie 43 zł wyznaczyło dotychczasowe minimum notowań na tym rynku. Od tego czasu kurs powoli rośnie, budując nowy trend wzrostowy.PodsumowanieRSI to jeden z najskuteczniejszych oscylatorów stosowanych w analizie technicznej rynków finansowych. Jego sygnały są jasne, wiarygodne i bardzo często ich wykorzystanie pozwala na osiągnięcie zysku.W kolejnych odcinkach cyklu poświęconego oscylatorowi RSI omówimy sposoby stosowania tego wskaźnika w różnych warunkach rynkowych, a także strategie i systemy inwestycyjne wykorzystujące ten wskaźnik.

PIOTR WĄSOWSKI