Demografia po polsku: dłuższe życie, brak rąk do pracy

Ludność w Polsce się starzeje. – Ten proces w Polsce i Słowacji przebiega najszybciej w całej Unii Europejskiej. Obecnie rodzi się mało dzieci, średnie życie Polaków wydłuża się co pięć lat o kolejny rok, powojenny wyż demograficzny wszedł w wiek emerytalny, a do tego ok. 2 mln Polaków pracuje za granicą – alarmuje Jeremi Mordasewicz, ekspert Konfederacji Lewiatan.

I podkreśla, że najgorszy okres dla naszego kraju nastąpi w okolicy 2025 r., kiedy to będzie bardzo niekorzystna relacja pomiędzy liczbą osób pracujących a liczbą osób pobierających świadczenia emerytalne. Za ok. siedmiu lat w okresie emerytalnym będą już dwa wyże demograficzne, a jednocześnie nastąpi drastyczne skurczenie się populacji osób w wieku produkcyjnym.

Problemy zdrowotne

– Konsekwencji zmian demograficznych można się spodziewać w wielu obszarach. Po pierwsze, standardowo zakłada się, że w długim okresie PKB zależy od produktywności oraz nakładów pracy i kapitału. Spadek ludności w wieku produkcyjnym będzie obniżał nakłady pracy, a w efekcie dynamikę PKB – mówi Mariusz Kapuściński, ekonomista BGŻ BNP Paribas.

Na negatywne zmiany demograficzne należy patrzeć szerzej niż tylko przez pryzmat PKB. Jak podkreśla Krzysztof J. Filipiak, profesor z katedry i klinika kardiologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, już w ciągu najbliższej dekady wyraźny stanie się deficyt kadr medycznych, czyli lekarzy, ale jeszcze bardziej pielęgniarek. – Wtedy bardzo istotne okaże się nieprzygotowanie systemu i brak stworzenia odpowiednich warunków pracy dla tysięcy opiekunów socjalnych, społecznych, fizjoterapeutów i rehabilitantów osób w wieku podeszłym – zaznacza.

Prawdopodobnie część tych usług przejmie sektor prywatny, ale oznacza to, że staną się dostępne głównie dla osób o wyższej pozycji społeczno-ekonomicznej.

– Podstawowymi problemami starszych osób będą choroby układu krążenia, choćby niewydolność serca czy migotanie przedsionków. Większym problemem niż choroba wieńcowa staną się wady strukturalne serca i np. potrzeba istotnego zwiększenia zabiegów wymiany zastawek – przewiduje. – Kolejnym wyzwaniem stanie się onkologia. Postęp w zakresie leczenia chorób nowotworowych jest istotny, zwiększa się przeżywalność w wielu nowotworach. Wiele z nich zaczynamy traktować jako choroby przewlekłe, chociaż nadal nie będziemy w stanie większości chorych wyleczyć ze schorzenia nowotworowego. To również dotyczyć będzie osób w wieku podeszłym. Potrzeba będzie więcej pieniędzy na coraz lepsze i nowocześniejsze programy lekowe w onkologii – dodaje Krzysztof J. Filipiak.

Pdkreśla, że sytuacja demograficzna powinna zmotywować do konkretnych działań i np. zwiększenia limitów kształconych osób na studiach lekarskich. – Chociaż akurat skutki ustawy 2.0 i reorganizacji uczelni idą w odwrotnym kierunku. Kształcenie lekarzy powinno być jednocześnie powiązane z silnym, nowoczesnym zapleczem uniwersyteckich szpitali klinicznych. Tutaj także nie znamy żadnych planów pomocy w ich oddłużaniu, a sytuacja szpitali klinicznych w wielu miastach jest tragiczna i wymagają one wsparcia restrukturyzacji – mówi gorzko, przewidując jeszcze większe problemy w służbie zdrowia niż mamy obecnie.

Dłuższa praca lub inwestycje

GG Parkiet

Długość życia Polaków będzie się wydłużała. Jednak największym wyzwaniem czekającym w perspektywie dekady będzie brak rąk do pracy.

GG Parkiet

– Jeśli jeszcze nie tak dawno na dziesięć osób w tzw. wieku produkcyjnym przypadało statystycznie pięć osób nieprodukcyjnych, czyli zbyt młodych lub w wieku emerytalnym, to za dziesięć lat będzie to już blisko osiem osób – wskazuje Andrzej Halesiak, dyrektor w biurze analiz makroekonomicznych Banku Pekao.

Ekonomiści coraz częściej wskazują więc na potrzebę ponownego – stopniowego – wydłużania wieku emerytalnego w Polsce. – W wielu krajach europejskich wiek emerytalny wynosi 67 lat, a niekiedy nawet 70 lat. Część krajów wprowadziła zmienny wiek emerytalny związany ze zmianami długości trwania życia, co też rekomenduje Komisja Europejska – mówi Agnieszka Chłoń-Domińczak z Instytutu Statystyki i Demografii SGH.

Alternatywną dla dłuższej pracy Polaków jest wzrost produktywności polskich przedsiębiorstw. W tym celu potrzebne są jednak inwestycje. Dlatego za kluczową rekomendację dla rządzących w następnej dekadzie uznaje się zapewnienie przewidywalnej polityki gospodarczej, która zachęci przedsiębiorstwa do inwestycji. Jest to niezbędne do zwiększenia produktywności polskich firm, co z kolei przekłada się na wzrost wynagrodzeń dla pracowników. Trudno sobie wyobrazić większą produktywność firm bez zwiększenia nakładów inwestycyjnych.

– Poziom inwestycji w Polsce utrzymuje się na bardzo niskim poziomie, czyli ok. 20 proc. PKB. Wystarczy popatrzeć na Czechy, które mają ponad 25 proc. A w państwach, które się szybko rozwijały, to było najczęściej 30 proc. PKB – podkreśla Jeremi Mordasewicz.

Dlaczego to takie ważne? Jeżeli nie będzie inwestycji w nowe technologie i maszyny, to produktywność i wynagrodzenia będą rosły wolno. Nasze przedsiębiorstwa przegrają konkurencję z zagranicznymi. Obecnie firmy mało inwestują, obawiając się zmian, które obniżą rentowność zainwestowanego kapitału. To hamuje wzrost produktywności i wynagrodzeń.

O pracownika należy zadbać

Jeremi Mordasewicz wskazuje jeszcze na fakt, że w Polsce aktywnych zawodowo obywateli w wieku 20–64 lata jest zaledwie 71 proc., podczas gdy w Niemczech 82 proc. – Gdybyśmy zwiększyli aktywność zawodową do poziomu niemieckiego, liczba pracujących zwiększyłaby się o 2 mln. W Niemczech uzyskuje się tak duży współczynnik aktywności zawodowej m.in. dzięki temu, że część osób pracuje w niepełnym wymiarze godzin – zaznacza.

Według eksperta to powinna być wskazówka dla polskich przedsiębiorców – zachęcanie osób przechodzących na emeryturę do pozostania na rynku pracy poprzez mniejszą liczbę godzin w pracy oraz elastyczność zatrudnienia. Kiedyś przedsiębiorcy niechętnie spoglądali na osoby chcące pracować bardziej elastycznie – w krótszym wymiarze czasowym, w nieregularnych godzinach lub poza biurem. Obecnie coraz więcej firm musi akceptować taką formę zatrudnienia.

W podobnym tonie wypowiada się także Agnieszka Chłoń-Domińczak, która sygnalizuje także potrzebę dostosowywania miejsc pracy do potrzeb osób starszych. Do tego wskazuje na odpowiednie dostosowanie godzin pracy, czy elastyczne przerwy dostosowane do naturalnego rytmu pracy osób starszych.

– Czasem także istotne jest odpowiednie docenienie wykonywanej pracy, aby osoby w wieku 50 i więcej lat czuły się potrzebne w miejscu zatrudnienia. Do tego warto dbać o uczenie się przez całe życie osób starszych i zapewnianie im dostępu do różnego rodzaju kursów i szkoleń – podpowiada.

Nie można także zapominać o promowaniu wśród pracowników zdrowego trybu życia oraz zachęcania ich do profilaktyki zdrowotnej – tak, aby dłużej pozostawali na rynku pracy.

– Kolejna ważna kwestia to zapewnienie wsparcia pracującym w wykonywaniu ich obowiązków związanych z opieką nad dziećmi i osobami starszymi. Także i w tym względzie w coraz większym zakresie z pomocą przychodzić będzie technologia (systemy monitorowania, urządzenia wspomagające funkcjonowanie osób starszych), ale potrzebna jest także określona infrastruktura, czyli przedszkola czy domy opieki dziennej dla starszych – uzupełnia Andrzej Halesiak.

Migracje – te zewnętrzne i wewnętrzne

Poza zjawiskiem przybywania osób starszych oraz rodzenia się mniejszej ilości dzieci, na sytuację Polski w przyszłości wpłynie w dużej mierze także kwestia silnej emigracji.

– Ze znanych nam statystyk można wywnioskować, że w ostatnich latach cały czas mamy do czynienia z dość stałym odpływem ludności na poziomie ponad 200 tys. osób rocznie. Nie można jednak zapomnieć, że corocznie część osób wraca z emigracji, i tu warto podkreślić, że strategia wyjazdów krótkookresowych jest nadal opłacalna i popularna wśród Polaków – mówi Marta Anacka z Ośrodka Badań nad Migracjami.

Specjalistka nie widzi obecnie przesłanek, przemawiających za zdecydowanym wyhamowywaniem zjawiska emigracji w najbliższych latach i spodziewa się, że będzie ona nadal na porównywalnym do obecnego poziomie. Wynika to m.in. z nadal istotnej różnicy w poziomie wynagrodzeń między Polską i innymi krajami UE. Do tego w Polsce obserwujemy nadal niedopasowania na rynku pracy. Dlatego pomimo spadku przeciętnej stopy bezrobocia, wielu osobom – najczęściej z mniejszych miejscowości – łatwiej znaleźć pracę poza granicami Polski.

W najbliższych latach – w celu uzupełnienia sił roboczych – należy spodziewać się większej imigracji do Polski. – Będzie ona coraz bardziej intensywna, choć należy pamiętać, że wiele będzie zależało od decyzji politycznych, zarówno tych podejmowanych na szczeblu krajowym, jak i europejskim. W kolejnych latach Ukraina nadal będzie głównym źródłem imigracji do Polski. Mamy z naszym wschodnim sąsiadem związki gospodarcze i kulturowe, a do tego Ukraińcy bardzo dobrze odnajdują się na polskim rynku pracy – ocenia Marta Anacka.

I tłumaczy, że liczny napływ pracowników z Ukrainy był i jest możliwy głównie dzięki znacznemu uproszczeniu przepisów związanych z dostępem do rynku pracy.

– Proste i niezobowiązujące w sensie prawnym oświadczenie potencjalnego pracodawcy o zamiarze zatrudnienia obywatela Ukrainy jest podstawą do umożliwienia mu wjazdu do naszego kraju. Ale w ostatnich latach katalog krajów, których obywatele są dopuszczani do stosowania podobnej procedury przy zatrudnieniu był stopniowo poszerzany. To pokazuje, jak istotne są działania centralnych organów administracji w przypadku zjawiska imigracji. Przyszłość imigracji do Polski zależy od decyzji politycznych, co dodatkowo utrudnia prognozę na najbliższą dekadę – mówi.

A gdzie na świecie jest obecnie największy potencjał populacyjny do ewentualnej imigracji do Polski? – Cały czas będzie się powiększała populacja krajów azjatyckich. Warto pamiętać, że z wieloma z nich mamy już pewne związki, istnieją w Polsce mniejszości azjatyckie, choćby wietnamska. Rynek pracy wymusza sięganie po zagranicznych pracowników i dlatego kraje azjatyckie wydają się być naturalnym źródłem potencjalnej imigracji. Na ulicach większych miast w Polsce widoczna jest także obecność pracowników z takich krajów jak Pakistan czy Bangladesz. Ten trend może być kontynuowany w najbliższych latach – przewiduje Marta Anacka.

Zmiany demograficzne w Polsce powinny skłonić rząd do rozwiązania kolejnej kwestii, jakim jest zbyt duży udział osób zatrudnionych w rolnictwie. – Obecnie mamy ok. 1,5 mln gospodarstw rolnych, w których pracuje ok. 10 proc. ogółu zatrudnionych. W porównaniu z innymi państwami europejskimi jest to zdecydowanie za dużo. Optymalna liczba pracowników w rolnictwie to 2–3 proc. – zaznacza Jeremi Mordasewicz.

I dodaje: – Szacuje się, że z rolnictwa do innych sektorów powinno przejść ponad milion osób. Dlaczego to takie ważne? Osoba pracująca w naszym kraju w rolnictwie wytwarza rocznie produkty warte niewiele ponad 20 tys. zł. Produktywność na osobę w przemyśle, handlu i innych usługach sięga 110 tys. zł na osobę. Oznacza to, że przesuwając pracowników z rolnictwa do innych sektorów gospodarki możemy zwiększyć ich produktywność ponadpięciokrotnie. Obecnie proces przechodzenia z rolnictwa do innych sektorów gospodarki powstrzymują dotacje dla rolnictwa, które łącznie (krajowe i europejskie) przekraczają 50 mld zł rocznie. Część tych pieniędzy rząd powinien przekierować na wsparcie finansowe osób przenoszących się z terenów wiejskich do miast.

Czy budżet to wytrzyma?

W przypadku starzenia się społeczeństwa – w pierwszej myśli – wydaje się, że warto bazować na doświadczeniach innych krajów, które historycznie mierzyły się z tym problemem. Andrzej Halesiak zaznacza jednak, że doświadczenia innych krajów w tym względzie nie są do końca replikowalne w Polsce. Jest tak dlatego, że do tej pory starzenie się było procesem charakterystycznym dla zasobnych krajów, posiadających zakumulowane bogactwo i wysoki poziom zaawansowania technologicznego. – Tymczasem my wciąż jesteśmy krajem na dorobku – mówi.