Główny nurt w ekonomii mocno się przesunął

Komitet noblowski po raz kolejny wyróżnił przedstawiciela ekonomii behawioralnej. To dowód na to, że ten nurt badań stał się ortodoksją.

Uczynił ekonomię bardziej ludzką – powiedział o Richardzie Thalerze, laureacie tegorocznej Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla Peter Gärdenfors, jeden z członków przyznającego ją komitetu.

72-letni Thaler, wykładowca Uniwersytetu Chicagowskiego, jest jednym z pionierów tzw. ekonomii behawioralnej. To nurt badań, w którym bierze się pod uwagę czynniki psychologiczne wpływające na decyzje aktorów życia gospodarczego. „Thaler oparł analizę decyzji ekonomicznych na psychologicznie realistycznych założeniach. Badając konsekwencje ograniczonej racjonalności, preferencji społecznych i deficytu samokontroli, pokazał, że te cechy ludzkie systematycznie wpływają na decyzje jednostek oraz zachowanie rynków" – napisał w uzasadnieniu poniedziałkowego werdyktu Komitet Noblowski.

Szufladki w głowie

Ekonomia behawioralna rozwija się od mniej więcej 40 lat. Jej adepci podważają koncepcję homo economicus, czyli człowieka racjonalnego, który zawsze działa we własnym interesie i dysponuje pełnym dostępem do informacji. Wprawdzie o tym, że ludzie w rzeczywistości tak nie postępują, wie każdy ekonomista, ale tradycyjnie zakładali, że zachowania, które są odstępstwem od modelu homo economicus, wzajemnie się znoszą, nie ma więc sensu brać ich pod uwagę. Behawioryści pokazują, że niektóre zaburzenia racjonalności są systematyczne i mają wpływ na działanie rynku.

Komitet Noblowski nie po raz pierwszy nagrodził badaczy z tego nurtu. W 2002 r. Nobla otrzymał Daniel Kahnemann, z którym Thaler współpracował w latach 90., a w 2013 r. Robert Shiller. Jaki był wkład tegorocznego laureata w rozwój ekonomii behawioralnej?

Thaler zauważył m.in. zjawisko, które określił terminem „rachunkowości mentalnej". Jednym z jego przejawów jest to, że ludzie szufladkują swój budżet, wyodrębniając w pamięci pieniądze na różne cele. To ułatwia zarządzanie finansami, ale często prowadzi do nieoptymalnych decyzji. Zamiast przeznaczyć długoterminowe oszczędności na niezbędny, bieżący wydatek, wiele osób woli zaciągnąć kosztowną pożyczkę konsumpcyjną, aby tylko nie naruszyć rachunku o innym przeznaczeniu.

Innym terminem, który wprowadził do ekonomii Thaler, jest „efekt posiadania". Większość ludzi przypisuje dodatkową wartość przedmiotom, które są w ich posiadaniu. Gdyby mieli kupić taki przedmiot, byliby gotowi za niego zapłacić mniej, niż chcieliby otrzymać, gdyby go sprzedawali. Zjawisko to paraliżuje wiele transakcji, które potencjalnie byłyby obustronnie korzystne.

Libertariański paternalizm

Thaler wiele uwagi i eksperymentów poświęcił rynkom finansowym. Do kanonu finansów behawioralnych należy zaproponowane przez niego i Shlomo Benartziego wyjaśnienie zagadki nadmiernej premii za ryzyko inwestowania w akcje, odwołujące się do krótkowzroczności inwestorów.

Praktyczny wymiar ekonomii behawioralnej Thaler opisał wraz z Cassem Sunsteinem w głośnej książce „Nudge", wydanej w 2008 r. Tytułowy termin nie ma dobrego odpowiednika w języku polskim. Odnosi się do metod prezentacji wyborów, przed którymi stają ludzie, aby podejmowali korzystne dla siebie decyzje, pomimo zdiagnozowanych przez ekonomistów behawioralnych ograniczeń poznawczych. Przykładowo, okazuje się, że Brytyjczycy częściej płacą w terminie podatki, gdy otrzymują listy z informacją, że większość ich sąsiadów już to zrobiła. Ten sposób wpływania na ludzi, w odróżnieniu do nakazów i zakazów respektujący wolność wyboru, Thaler i Sunstein nazwali „libertariańskim paternalizmem".