Setna rocznica odzyskania niepodległości przez giełdy

11 listopada 1918 roku Polska odzyskała po 123 latach niepodległość. Państwo powstało w wyniku zjednoczenia części pozostających przez wiele lat pod kontrolą trzech innych krajów.

Wiązało się to z wieloma wyzwaniami, których celem było zbudowanie na nowo podmiotu spójnego we wszystkich aspektach związanych z jego funkcjonowaniem. Jednym z takich obszarów było odtworzenie, nowoczesnego na ówczesne czasy, rynku kapitałowego jako kluczowego elementu gospodarki rynkowej. Setną rocznicę powołania giełd w odrodzonym państwie polskim będziemy obchodzić 20 stycznia 2021 roku.

Komitety giełdowe

Prace nad ustawą związaną z określeniem jednolitego prawa giełdowego, definiującego zasady organizacji i funkcjonowania giełd w Polsce, trwały już od początku 1920 roku. Z braku tych przepisów obowiązywały akty prawne państw zaborczych, co pozwoliło na uaktywnienie się komitetów giełdowych zawieszonych giełd w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Łodzi i Poznaniu.

W Warszawie Komitet Giełdowy Warszawski wprowadził z dniem 2 stycznia 1921 roku notowania urzędowe na giełdzie warszawskiej, największej przed I wojną światową giełdzie pieniężnej na ziemiach polskich pod zaborami, po kilkuletnim okresie funkcjonowania giełdy nieoficjalnej. W Krakowie, 20 stycznia 1919 roku, z inicjatywy Izby Przemysłowo-Handlowej, odbyło się zebranie założycielskie Giełdy Pieniężnej w Krakowie, na którym przyjęto projekt statutu i dokonano wyboru wydziału giełdowego. Podstawą prawną dla tworzonej Giełdy Pieniężnej w Krakowie była austriacka ustawa z 1 kwietnia 1875 roku o organizacji giełd, zaś wzorcem organizacyjnym – giełda wiedeńska. Organizację Giełdy Pieniężnej w Krakowie zatwierdził 23 marca 1919 roku Wydział Skarbowy Komisji Rządzącej dla Galicji, Śląska, Spiszu i Górnej Orawy we Lwowie. Giełda Pieniężna w Krakowie rozpoczęła działalność 20 marca 1919 roku. We Lwowie inicjatywa powołania giełdy pieniężnej wyszła ze sfer bankowych w 1919 roku. Stąd tworzoną giełdę określono jako „Zebranie instytucji finansowych i prywatnych firm bankierskich". Pozwolenie na handel papierami wartościowymi oraz innymi instrumentami wszelkiego rodzaju giełda otrzymała 30 grudnia 1919 roku od ówczesnego Rządu Tymczasowego we Lwowie. Podobnie jak w przypadku Giełdy Pieniężnej w Krakowie, giełda we Lwowie funkcjonowała na podstawie przepisów prawa austriackiego. Giełda w Łodzi rozpoczęła swoją działalność 3 marca 1920 roku w wyniku reaktywacji giełdy pieniężnej. Funkcjonowała ona na podstawie przepisów prawa rosyjskiego, zwłaszcza ustawy handlowej z 1835 roku. W sierpniu 1920 roku oficjalną działalność rozpoczęła Giełda Pieniężna w Poznaniu, dla której podstawą do funkcjonowania była niemiecka ustawa giełdowa z 22 czerwca 1896 roku.

Potrzeba ujednolicenia

Po blisko dwóch latach od odzyskania niepodległości w Polsce funkcjonowało pięć giełd i praktycznie każda z nich, z wyjątkiem giełd w Krakowie i Lwowie, działała według różnych ram prawnych. W zaistniałej sytuacji chaosu prawnego silna potrzeba stworzenia jednolitego prawa giełdowego była oczywista zarówno dla sfer rządowych, jak i osób związanych z rynkiem finansowym. W wyniku narady odbytej 22 stycznia 1920 roku w Ministerstwie Skarbu, w której uczestniczyli przedstawiciele giełd i izb przemysłowo-handlowych w Polsce, postanowiono utworzyć przy Ministerstwie Komisję opiniującą przedkładane projekty „giełdowych" aktów prawnych. Przedstawiciele giełd uczestniczyli również w pracach komisji sejmowej nad projektem ustawy o organizacji giełd w Polsce. Ostatecznie ustawa ta została uchwalona przez Sejm 20 stycznia 1921 roku, tworząc podstawę jednolitego prawa giełdowego w odrodzonej Polsce.

Treść ustawy została zapisana na pięciu stronach druku sejmowego i w całości regulowała zasady działalności giełd pieniężnych i towarowych. Przedmiotem obrotu na giełdzie pieniężnej mogły być papiery wartościowe urzędowo notowane, weksle, czeki, przekazy, waluty, monety i szlachetne kruszce. Natomiast na giełdzie towarowej można było handlować towarami i innymi dobrami zastrzeżonymi giełdom pieniężnym. Giełdy pieniężne podlegały Ministerstwu Skarbu, zaś giełdy towarowe były nadzorowane przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu. Istniejące giełdy miały zaledwie sześć miesięcy na dostosowanie się do nowych przepisów.

GG Parkiet

Rząd kontrolował giełdy za pośrednictwem komisarza giełdowego lub jego zastępcy, mianowanych dla każdej giełdy przez tego ministra, któremu dana giełda podlega. Do obowiązków komisarza należał dozór nad wykonywaniem przepisów i czynności giełdowych, troszczenie się o usuwanie nadużyć na giełdzie. Miał on też prawo do udziału w posiedzeniach Rady Giełdowej i zawieszania jej uchwał na okres do ośmiu dni, tj. do czasu ostatecznego rozstrzygnięcia przez właściwego ministra. Sam minister mógł bezpośrednio skorzystać z innych środków nadzorczych. Przede wszystkim miał prawo do zawieszania notowań giełdowych, zawieszania działalności giełdy lub obrotów poszczególnymi walorami. Minister był także uprawniony do określania zasad zawierania transakcji terminowych.

Struktura giełdy

Organami giełdy były: Zgromadzenie Ogólne Członków Giełdy, Rada Giełdowa oraz Komisja Rozjemcza. Członkami Giełdy mogli zostać kupcy rejestrowi i spółki handlowe. O przyjęciu w skład giełdy decydowała Rada na podstawie Statutu, a w razie braku jej zgody ostateczną decyzję podejmowała Izba Handlowa. Zrezygnowano z instytucji przymusowego członkostwa. Do zadań Zgromadzenia należało dokonywanie wyboru członków Rady i Komisji Rewizyjnej, zatwierdzanie sprawozdania z działalności Rady i sprawozdań finansowych. Rada Giełdy była organem zarządzającym sprawami i składała się z minimum 9 i maksymalnie 36 osób. Członkami Rady Giełdowej i ich zastępcami, jeżeli tak stanowił statut, mogli być wyłącznie członkowie giełdy, będący obywatelami Rzeczypospolitej Polskiej i mający co najmniej 30 lat. Pracami Rady Giełdowej kierował i reprezentował giełdę na zewnątrz jej prezes bądź w jego zastępstwie wiceprezes Rady. Zadaniem Rady Giełdowej było m.in. organizowanie obrotu wartościami zastrzeżonymi dla giełd pieniężnych, czuwanie nad sprawnym, bezpiecznym i zgodnym z prawem zawieraniem transakcji giełdowych, przyjmowanie członków giełdy, egzaminowanie kandydatów na maklerów giełdowych, uchwalanie zmian statutu giełdy i przedstawianie ich do zatwierdzenia ministrowi skarbu, wyznaczanie członków komisji dyscyplinarnej, zarządzanie funduszami i sprawami administracyjnymi giełdy, sporządzanie sprawozdań finansowych i sprawozdań z działalności Rady, a także innych sprawozdań i opinii na żądanie władz rządowych.

GG Parkiet

Innym organem władzy giełdy pieniężnej była Komisja Rozjemcza, której członkowie byli wybierani przez ogólne zgromadzenie członków giełdy. W przypadku sporów wynikających z transakcji giełdowych spośród członków Komisji Rozjemczej był powoływany sąd rozjemczy do rozpatrzenia sporu i wydania orzeczenia w sprawie. Za organ giełdy uważano też komisję dyscyplinarną wybieraną przez Radę Giełdową. Komisja ta była uprawniona do rozpatrywania spraw, w których pojawiły się zarzuty natury etycznej wnoszone przeciwko członkom giełdy lub ich pełnomocnikom zarówno przez osoby z giełdy, jak i spoza niej.

Giełdowy sukces

Nowe prawo giełdowe wprowadziło istotne zmiany w sposobie zawierania transakcji giełdowych. Zaczęła bowiem obowiązywać zasada przymusu maklerskiego, co oznaczało, że członkowie giełdy i ich pełnomocnicy musieli zawierać transakcje na giełdzie za pośrednictwem maklerów zatwierdzonych przez ministra skarbu. Wymagania stawiane maklerom, procedura ich powoływania i zwalniania oraz ich prawa i obowiązki zostały szczegółowo określone w dodatkowych przepisach. Warto zauważyć, że model ten również obowiązuje współcześnie na większości rynków kapitałowych na świecie.

Maklerem mógł zostać obywatel Rzeczypospolitej Polskiej, który był samodzielnym kupcem lub też zajmował przez dłuższy czas kierownicze stanowisko w bankowości, handlu lub przemyśle, bądź mógł wykazać się odpowiednimi kwalifikacjami do wykonywania czynności maklerskich, a także złożył z wynikiem pozytywnym egzamin przed giełdową komisją egzaminacyjną. Oprócz tego obowiązywało jeszcze kryterium wieku dla kandydatów na maklerów. Początkowo mogły to być osoby w wieku 35–70 lat, później 30–70 lat, a w zmianach wprowadzonych w 1928 roku makler mógł mieć od 35 do 60 lat. Podstawowym zadaniem maklerów dopuszczonych przez Radę Giełdową do działania na danej giełdzie pieniężnej było pośredniczenie w transakcjach giełdowych i stwierdzanie ich zawarcia. Za czynności w związku z tym wykonywane pobierali prowizję maklerską (tzw. kurtaż) w wysokości określonej przez Radę. Maklerzy nie mogli dokonywać transakcji na własny rachunek, ani świadomie wprowadzać w błąd stron transakcji co do poziomu kursu, ani też pośredniczyć w transakcjach poza giełdą, z wyjątkiem transakcji, których stronami byli wyłącznie członkowie danej giełdy, a przedmiotem transakcji były instrumenty dopuszczone do obrotu na danej giełdzie. W sytuacji przekroczenia swoich uprawnień maklerzy podlegali ocenie i ewentualnej karze komisji dyscyplinarnej.

Funkcjonujące na rynku wówczas giełdy z sukcesem dostosowały się do nowych wymogów regulacyjnych. Projekt statutu Giełdy Pieniężnej w Warszawie został opracowany i przesłany ministrowi skarbu w marcu 1921 roku, a zatwierdzony został w listopadzie. Statut Giełdy w Krakowie został zatwierdzony 4 listopada 1921 roku, we Lwowie – 30 grudnia 1925 roku, zaś giełda w Łodzi otrzymała zezwolenie 13 marca 1922 roku. Natomiast statut nowo utworzonej giełdy wileńskiej Departament Skarbu zatwierdził 23 maja 1921 roku, co było warunkiem koniecznym do rozpoczęcia przez nią działalności. Nie ma precyzyjnej daty rozpoczęcia działalności przez giełdę w Poznaniu, uznaje się, że miało to miejsce w 1922 roku.

Z danych Małego Rocznika Statystycznego GUS z 1939 roku, które obejmują lata 1925–1939 wynika, że największą popularnością wśród inwestorów cieszyły się waluty, które stanowiły 83 proc. wartości obrotów wszystkimi instrumentami. W tej kategorii mieścił się obrót zarówno dewizami, największy pod względem wartości przedmiot handlu giełdowego, jak i monetami oraz banknotami innych krajów. Obrót papierami wartościowymi miał mniejsze znaczenie, przy czym przeważały, pod względem wartości, transakcje państwowymi papierami procentowymi, listami zastawnymi i obligacjami.

Ze względu na miejsce zawierania transakcji najwięcej obrotu było realizowane na giełdzie w Warszawie, na którą przypadało ponad 90 proc. realizowanych wówczas w Polsce obrotów. Na kolejnych pozycjach znalazły się giełdy we Lwowie i w Poznaniu. O ile lata 20. ubiegłego wieku charakteryzowały się umiarkowaną płynnością, o tyle w latach 30. dochodzi do spadku aktywności inwestorów. Szczególnie jest to widoczne na Giełdzie Pieniężnej w Poznaniu, gdzie spadek w ciągu dziesięciu lat wyniósł ponad 40 proc. Przyczyny zachodzących wówczas zmian widzi się zarówno w zmniejszaniu liczby członków giełd, jak i spadku liczby notowanych spółek. Odmiennie niż na giełdzie w Warszawie na pozostałych giełdach dominowały w obrocie papiery wartościowe, a wśród nich papiery procentowe. Dość popularne były zwłaszcza listy zastawne i obligacje banków. Niższe obroty walutami w tym przypadku mogły wynikać z atrakcyjności prowadzenia handlu dewizowego między bankami poza giełdą oraz reglamentacją dewizową wprowadzoną przez rząd.

Ówczesne giełdy nie doczekały się indeksu, który wskazywałby syntetyczny poziom cen kursów akcji. Jedynym parametrem był obliczany w tym czasie przez Instytut Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen wskaźnik kursów akcji spółek przemysłowych, który określał przeciętne roczne ceny w stosunku do wartości z 1928 roku równej 100. Wskaźnik ten osiągnął najniższą wartość w 1932 roku, kiedy zbliżył się do 20 punktów. W kolejnych latach obserwowany był wzrost koniunktury giełdowej. W 1938 roku, kiedy po raz ostatni podano jego wartości, wskaźnik koniunktury wyniósł blisko 50 punktów, a więc zbliżył się do połowy swojego poziomu sprzed dziesięciu lat.