Podstawy analizy technicznej

Formacje odwróconej głowy i ramion to najbardziej popularne i jednocześnie najbardziej wiarygodne spośród wszystkich wzorów cenowych charakterystycznych dla zakończenia trendu spadkowego. Od klasycznej formacji głowy i ramion kształtowanej w trendzie wzrostowym formacja odwrócona różni się częstszym występowaniem ruchów powrotnych oraz większym znaczeniem zachowania wolumenu. W ostatnich miesiącach na rynkach akcji wielu spółek oraz na wykresie notowań indeksu WIG-20 i kontraktów terminowych na ten indeks zostały ukształtowane lub dopiero tworzą się formacje odwróconej głowy i ramion. Część z nich została już zrealizowana, a inne nadal dają okazję do zarobienia pieniędzy. Czy te formacje wyznaczają początek większego trendu wzrostowego na polskim rynku akcji?Interpretacja formacjiFormacja odwróconej głowy i ramion jest chyba najbardziej popularną i jednocześnie najbardziej wiarygodną ze wszystkich formacji odwrócenia trendu spadkowego. Ukształtowanie formacji odwróconej głowy i ramion ilustruje proces wytracania impetu przez dotychczasowy trend spadkowy. W trendzie zniżkującym wykres ceny tworzy następujące po sobie coraz niższe dołki i szczyty. Gdy rozpoczyna się tworzenie formacji odwróconej głowy i ramion, ten proces zostaje zahamowany, nowy dołek w postaci prawego ramienia formacji zostaje ukształtowany na poziomie wyższym od poprzedniego, co jest już charakterystyczne dla trendu wzrostowego.W trakcie formowania odwróconej głowy i ramion następuje przecięcie linii dotychczasowego trendu spadkowego. Trend przez pewien czas ma kierunek horyzontalny, a siły popytu i podaży wyrów-nują się. Następnie po ukształtowaniu nowego wyższego dołka rozpoczyna się nowy trend wzrostowy, a analityk techniczny może wykreślić nową linię trendu łączącą dwa ostatnie dołki. Linia ta biegnie w górę i wyznacza nowy trend wzrostowy.Nachylenie linii szyiNa wykresie 2 przedstawione są trzy rodzaje formacji odwróconej głowy i ramion. Różnią się one od siebie położeniem linii szyi. W klasycznej formacji linia szyi biegnie poziomo, w formacji najczęściej spotykanej lekko opada, a w formacjach charakterystycznych dla wyjątkowo silnych rynków biegnie do góry.Położenie linii szyi względem formacji odwróconej głowy i ramion nie ma większego znaczenia dla jej wiarygodności. Najważniejszą informacją, jaką można odczytać z nachylenia linii szyi, jest siła rynku. Jeżeli formacja przechylona jest ku górze, rynek jest stosunkowo silny. Jeżeli formacja chyli się ku dołowi, rynek jest znacznie słabszy.Jednak w czasie kształtowania formacji przechylonych w górę sygnały wybicia i rozpoczęcia nowego trendu wzrostowego generowane są znacznie później niż w innych rodzajach formacji. Często analityk dostaje sygnał wejścia na rynek, gdy znaczna część ruchu wzrostowego już się dokonała.Zachowanie wolumenuPodstawową różnicą pomiędzy formacją głowy i ramion w trendzie wzrostowym a odwróconą formacją głowy i ramion jest znaczenie, jakie dla wiarygodności formacji odgrywa wolumen. Wynika to z prawa grawitacji. Jak wiadomo, rynki mają tendencję do spadania pod własnym ciężarem. Często już sam brak istotnej liczby kupujących wystarcza, by cena akcji zaczęła zniżkować. Do wzrostu ceny i odwrócenia trendu spadkowego potrzeba więc znacznie większego wysiłku strony popytowej. Dlatego sposób kształtowania wolumenu ma ogromne znaczenie, szczególnie w momencie wybicia.Lewe ramię formacji odwróconej głowy i ramion kształtuje się zwykle w sposób typowy dla trendu spadkowego. W czasie zniżki i w momencie formowania dołka (wykres 1 - punkt A) wolumen rośnie. Następnie, gdy ceny zaczynają rosnąć, wolumen spada (wykres 1 - punkt B). Kolejna fala spadkowa rozpoczynająca tworzenie głowy formacji również odbywa się przy zmniejszonym wolumenie. Informacje towarzyszące temu etapowi są zwykle bardzo negatywne, co utwierdza inwestorów w przekonaniu, że cena powinna spadać. W czasie tej zniżki ewentualne wzrostowe korekty techniczne występują zwykle jedynie z powodu realizacji zysków przez inwestorów, którzy posiadają krótkie pozycje. W momencie kształtowania głowy formacji (wykres 1 - punkt C) wolumen może wzrosnąć. Także w czasie kolejnego wzrostu do linii szyi (wykres 1 - punkt D) wolumen powinien się zwiększać, ponieważ następuje wówczas przełamanie spadkowej linii trendu (wykres 1 - punkt E). W punkcie D po ponownym osiągnięciu linii szyi rynek wyczerpuje swój potencjał wzrostowy i zaczyna spadać. Wtedy można już z dużym prawdopodobieństwem narysować linię szyi formacji. Zniżka od punktu D do F następuje znowu przy zmniejszonym wolumenie, choć przy kształtowaniu prawego ramienia (punkt F) wolumen może gwałtownie wzrosnąć, ze względu na często występującą wtedy ostatnią paniczną wyprzedaż. W tym czasie tzw. smart money wchodzą na rynek, spodziewając się poprawy sytuacji fundamentalnych i pozytywnych wiadomości. Zwyżka rynku od punktu F do linii szyi powinna odbywać się przy systematycznie rosnącym wolumenie. W punkcie G, czyli w momencie przełamania linii szyi i wybicia z formacji, wolumen powinien gwałtowanie wzrosnąć, potwierdzając zmianę trendu. Taki wzrost wolumenu to sygnał, że duże pieniądze wchodzą na rynek, spodziewając się zwyżki cen.Ruch powrotnyOdwrócona formacja głowy i ramion różni się od analogicznej formacji w trendzie wzrostowym także częstszym występowaniem ruchów powrotnych. Ruch powrotny nie występuje za każdym razem, a często ma jedynie nieznaczne rozmiary. Regułą jest jednak, że częściej występuje w przypadku formacji głowy i ramion w trendzie spadkowym niż w trendzie wzrostowym.Wystąpienie lub nie ruchu powrotnego zależy od siły rynku. Im rynek jest silniejszy, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo wystąpienia ruchu powrotnego. Siłę rynku można ocenić na podstawie wyglądu formacji i wielkości wolumenu przy wybiciu. Im bardziej przechylona w górę jest formacja odwróconej głowy i ramion oraz im większy jest wzrost wolumenu przy wybiciu z formacji, tym mniejsze są szanse na wystąpienie ruchu powrotnego lub tym mniejszy będzie ewentualny ruch powrotny.Ruch powrotny do formacji rozpoczyna się zwykle w punkcie H (wykres 1) po ukształtowaniu pierwszego lokalnego szczytu po wybiciu z formacji. Następnie cena zniżkuje do poziomu linii szyi, gdzie znajduje się silne wsparcie. Tam ruch powrotny powinien się zakończyć i nowy trend wzrostowy powinien być kontynuowany.Ruch powrotny do odwróconej formacji głowy i ramion odbywa się zwykle przy znacznie zmniejszonym wolumenie obrotów. Wolumen powinien zacząć ponownie rosnąć, gdy wykres ceny rozpoczyna trend wzrostowy po przetestowaniu linii szyi.Taktykazawierania transakcjiNie wystarczy poprawnie zidentyfikować formację odwróconej głowy i ramion, by osiągnąć zysk z inwestycji. Często zdarza się taka sytuacja, że, mimo dobrej interpretacji formacji, inwestor wchodzi na rynek w nieodpowiednim momencie, np. zaraz po ukształtowaniu głowy formacji lub tuż poniżej linii szyi (pomiędzy punktami C i D oraz D i F - wykres 1). W takiej sytuacji zaraz po wejściu na rynek cena zaczyna spadać i inwestor może być zmuszony do zamknięcia pozycji ze względu na zbyt duże straty lub przełamanie linii obronnej. Dlatego tak istotny jest dobry moment wejścia na rynek - gdy stosunek spodziewanego zysku z inwestycji do ryzyka jest atrakcyjny. Ryzyko określa się jako odległość od ceny wejścia do linii obronnej plus prowizja.W trakcie formowania odwróconej głowy i ramion występuje wiele dogodnych momentów do zajęcia długich pozycji. Najbardziej konserwatywni inwestorzy będą czekać z wejściem na rynek aż do wybicia z formacji. Będą kupować akcje albo zaraz po wybiciu z formacji, albo w trakcie ruchu powrot-nego do linii szyi. Dla nich najlepsza strefa wejścia na rynek będzie znajdować się pomiędzy punktami G i H (wykres 1).Nie wszyscy inwestorzy chcą czekać na pełne utworzenie formacji. Ci najbardziej agresywni lub ci o najlepszej intuicji mogą nie chcieć stracić potencjalnego zysku, jaki można osiągnąć w czasie zwyżki notowań od dna formacji do linii szyi. Niektórzy aktywni inwestorzy mogą wchodzić na rynek w czasie formowania głowy, gdy wskaźniki tworzą już pozytywne dywergencje. Inni mogą zajmować pozycję w trakcie kształtowania prawego ramienia formacji lub gdy zniesienie zwyżki od głowy do linii szyi (pomiędzy punktami C i D - wykres 1) będzie wynosić 50 lub 61,8 procent. Można również dokonywać transakcji, gdy wykres ceny osiągnie poziom linii równoległej do linii szyi poprowadzonej przez wierzchołek lewego ramienia formacji.W każdym z wymienionych punktów stosunek spodziewanego zysku do ryzyka inwestycji w przypadku poprawnej identyfikacji formacji jest bardzo atrakcyjny. Oznacza to, że można spodziewać się znacznych zysków przy niewielkim prawdopodobieństwie utraty kapitału.Zachowanie wskaźnikóww czasie tworzeniaformacjiFormacja odwróconej głowy i ramion występuje pod koniec trendu spadkowego i ilustruje proces wytracania impetu dotychczasowej tendencji. Do podobnego celu służą również oscylatory, które oprócz mierzenia poziomu wykupienia lub wyprzedania rynku, pokazują także impet trendu. Sygnały wynikające z analizy oscylatorów powinny więc potwierdzać pozytywne prognozy wynikające z interpretacji formacji odwróconej głowy i ramion.I rzeczywiście, w większości przypadków tak się dzieje. Ostatnie minimum trendu spadkowego, które przy tworzeniu formacji odwróconej głowy i ramion stanowi dno formacji, czyli głowa, na ogół nie jest potwierdzane przez oscylatory. Na wykresach wskaźników tworzą się wówczas pozytywne dywergencje również ilustrujące proces wyhamowywania tendencji spadkowej.Dobrym przykładem takiej sytuacji jest wykres ceny akcji spółki TIM (wykres 4). Spółka należy do sektora Przemysł Elektromaszynowy i jest notowana na rynku rów-noległym. Na wykresie 4 zaznaczona jest formacja odwróconej głowy i ramion oraz pozytywne dywergencje na wykresach dziennych oscylatorów RSI (13 sesji) oraz MACD.Zasięg wybiciaJedną z najistotniejszych cech charakterystycznych formacji odwróconej głowy i ramion jest to, że można ją wykorzystywać do prognozowania zasięgu przyszłego trendu wzrostowego. Najczęściej długość wzrostu ceny z formacji odwróconej głowy i ramion jest równa odległości od linii szyi do dna formacji (głowy). Przykłady klasycznego sposobu pomiaru zasięgu wybicia z formacji przedstawione są na wykresach 4-10. Trzeba zaznaczyć, że tak wyliczone poziomy docelowe są minimalnym zasięgiem wybicia z formacji. Często zdarza się, że cena rośnie do wyższego poziomu niż ten wynikający z formacji.Przy założeniu, że trend spadkowy zakończył się na poziomie 100 zł, a linia szyi formacji znajduje się na poziomie 120 zł i biegnie horyzontalnie, można się spodziewać, że po wybiciu w górę z formacji cena wzrośnie o kolejne 20 zł, czyli do poziomu 140 zł.Często trend wzrostowy, jaki następuje po wybiciu z formacji odwróconej głowy i ramion, przebywa znacznie większą odległość niż ta wyznaczona na podstawie odległości pomiędzy dnem formacji a linią szyi. Kolejny poziom oporu można wyznaczyć na poziomie, na którym zasięg wybicia jest równy 1,618 odległości pomiędzy dnem formacji a linią szyi.Załamanie formacjiFormacje głowy i ramion należą wprawdzie do najpewniejszych, ale czasami zdarza się, że trend spadkowy trwa dalej, mimo utworzenia formacji. Taką formację nazywa się załamaną formacją głowy i ramion. Załamanie formacji następuje, gdy wykres ceny nie jest w stanie przełamać linii szyi lub gdy po przełamaniu linii szyi wykres ceny ponownie spada poniżej niej, nie realizując minimalnego zasięgu wybicia z formacji. Załamanie formacji odwróconej głowy i ramion zapowiada kontynuację dotychczasowej tendencji spadkowej.Przykłady występowaniaformacji - WIG-20i WIG-20 FutureOd początku września na polskim rynku akcji trwa hamowanie bessy. Po tzw. kluczowym dniu odwrotu, jaki miał miejsce na sesji 1 września br., trend na rynku akcji zmienił się ze spadkowego na horyzontalny. W czasie tej zmiany tendencji na wykresach indeksów giełdowych oraz na rynkach akcji większości spółek także następowały zmiany trendu. Na wykresach notowań indeksu WIG-20 oraz kontraktów terminowych na ten indeks kształtowały się formacje odwróconej głowy i ramion.Od 20 września do 29 października trwało formowanie odwróconej głowy i ramion na wykresie kursu kontraktów terminowych na indeks WIG-20 (wykres 5). Linia szyi formacji znajdowała się na poziomie 1130 pkt., a dno formacji o 240 pkt. niżej. Minimalny poziom docelowy dla wzrostu z tej formacji to ok. 1370 pkt. Dotychczas poziom ten nie został jeszcze osiągnięty, ale prawdopodobnie wydarzy się to w najbliższym czasie.Jeżeli kurs kontraktów terminowych na indeks WIG-20 przekroczy w niedługim czasie poziom ok. 1320 pkt. (co wynika z opisywanej wyżej formacji), to na wykresie kontraktów zostanie ukształtowana kolejna formacja odwróconej głowy i ramion. Dno tej formacji znajduje się na poziomie 890 pkt., a odległość od linii szyi do dna formacji to 380 pkt. Tak więc przełamanie linii szyi, która obecnie znajduje się na poziomie 1320 pkt., będzie zapowiadać zwyżkę do 1700 pkt., czyli w okolice szczytów z lata br. Wybicie z formacji powinno nastąpić przy wysokim wolumenie.Początek formowania odwróconej głowy i ramion można także obserwować na wykresie notowań indeksu WIG-20 (wykres 6). W tym przypadku formacja jest lekko przechylona w górę, co, z jednej strony, może świadczyć o silnym rynku, ale z drugiej oznacza, że wybicie z formacji nastąpi później i może być do trudne do zrealizowania dla strony popytowej. Jeżeli formacja zostanie zakończona pozytywnie, to będzie można spodziewać się wzrostu indeksu blisko o 300 pkt., do poziomu ok. 1600 pkt. Wybicie z formacji nastąpi, gdy indeks przy wysokim wolumenie obrotów wzrośnie istotnie ponad poziom 1320 pkt. Na razie linia szyi formacji stanowi skuteczny opór dla byków, powstrzymując wzrosty indeksu.Przykłady występowaniaformacji - akcjeFormacje odwróconej głowy i ramion kształtują się również na rynkach wielu akcji. Niewielkie formacje ukształtowały się we wrześniu i październiku na rynkach papierów AMS, Amiki Wronki, Apeximu, Baumy, BIG-u, Dom-Plastu, Efektu, Kopexu i innych. W większości przypadków formacje te poprawnie wyznaczyły koniec tendencji spadkowych.Na rynkach wielu innych papierów zostały uformowane znacznie większe formacje odwróconej głowy i ramion, zapowiadające znaczące wzrosty, a na innych rynkach takie formacje dopiero się tworzą.Formacja odwróconej głowy i ramion została ukształtowana na rynku akcji spółki TIM (wykres 4). Wybicie z formacji już nastąpiło, co zapowiada zwyżkę ceny tych papierów do poziomu ok. 6 zł.Na wykresie ceny akcji Elektrobudowy (wykres 3) także została ukształtowana formacja odwróconej głowy i ramion. Jest to spółka budowlana notowana na rynku podstawowym. Ta formacja ma dosyć spore rozmiary. Dno formacji zostało ukształtowane na poziomie 17,60 zł. W tym czasie linia szyi znajdowała się na poziomie ok. 30 zł. Po przełamaniu linii szyi na początku listopada rynek tych akcji zaczął zwyżkować. Wybicie w górę z formacji zapowiada wzrost ceny tych akcji o ok. 12 zł, do poziomu 42 zł za jedną akcję.Formowanie odwróconej głowy i ramion ma miejsce również na wykresach cen akcji Mostostalu Płock i Mostostalu Gdańsk, spółek z sektora Budownictwo notowanych na rynku podstawowym (wykres 7). W przypadku Mostostalu Płock dno formacji znajduje się na poziomie 12 zł, a linia szyi o 4 zł wyżej. W związku z tym po wybiciu z formacji w górę będzie można spodziewać się wzrostu ceny tych akcji co najmniej do poziomu 20 zł. W przypadku Mostostalu Gdańsk formacja była przechylona w dół, dno formacji zostało ukształtowane na poziomie 8 zł, a linia szyi znajdowała się na poziomie 13 zł. Wybicie w górę z formacji zapowiada zwyżkę ceny tych akcji do ok. 16 złotych.Interesująca formacja odwróconej głowy i ramion utworzyła się na rynku akcji Banku Komunalnego (wykres 8). Formacja zaczęła się kształtować jeszcze w sierpniu. Dno formacji znajduje się na poziomie 7,20 zł, a linia szyi na poziomie 9,50 zł. Wybicie w górę z formacji zapowiada zwyżkę ceny tych akcji co najmniej do poziomu 11,80 zł. Przełamanie linii szyi nastąpiło przy wysokim wolumenie.Przechylona w górę formacja odwróconej głowy i ramion ukształtowała się na rynku akcji Echo Investments (wykres 9), kolejnej spółki budowlanej notowanej na rynku podstawowym. Formacja rozpoczęła się na początku września w strefie 22,50-34,50 zł. Po wybiciu w górę z formacji rynek tych akcji powinien zwyżkować o 12 zł, do poziomu ok. 46,50 zł. Linia szyi formacji znajduje się na poziomie ok. 37 złotych. Obecny ruch powrotny do formacji stanowi dobrą okazję do zajmowania długich pozycji.Zapowiedź hossy?Formacje odwróconej głowy i ramion to jedne z najbardziej wiarygodnych wzorów cenowych wyznaczających proces zmiany trendu na rynkach. Potwierdziły to ostatnie tygodnie na polskim rynku akcji. Na rynkach papierów wielu spółek i indeksów zostały ukształtowane różnego rodzaje formacje odwróconej głowy i ramion, które w przeważającej większości poprawnie wyznaczyły koniec trendów spadkowych. Część z tych formacji nie została jeszcze zrealizowana, co nadal stanowi dobrą okazję do zarobienia pieniędzy.Tak duża częstotliwość występowania formacji charakterystycznych dla odwrócenia tendencji spadkowej to dobra informacja dla całego rynku. Oznacza, że prawdopodobieństwo kontynuacji bessy w najbliższych miesiącach znacznie spadło. Bardziej prawdopodobna wydaje się kontynuacja trendów horyzontalnych przez główne indeksy warszawskiej giełdy. Jeżeli natomiast indeks WIG-20 przebije się przez zaznaczoną na wykresie 6 linię oporu i w całości ukształtuje formację odwróconej głowy i ramion, będzie to sygnał do przyspieszenia nowego trendu wzrostowego.Przed bessą 1998 roku także zostało ukształtowanych wiele formacji głowy i ramion. Ówczesne formacje zostały utworzone w trendzie wzrostowym i zapowiadały wejście w trend spadkowy wyższego rzędu. Ukształtowane wtedy formacje zostały zrealizowane, a ceny akcji spadły o kilkadziesiąt procent. Być może także opisywane tutaj formacje wyznaczą początek jakiegoś większego trendu wzrostowego. Obecnie kształtowane formacje odwróconej głowy i ramion nie są jednak tak potężne, jak te z przełomu 1997 i 1998 roku, i nie występują na rynkach akcji największych spółek. Na ich podstawie można się spodziewać jedynie niezbyt istotnych krótko- lub średniookresowych trendów wzrostowych, które prawdopodobnie nie wpłyną na kierunek trendu długookresowego.

PIOTR WĄSOWSKI