Szara strefa na rynku paliw kurczy się

Straty budżetowe wynikające z działalności mafii paliwowej w Polsce szacowane są w miliardach złotych. Przedmiotem debaty były pierwsze efekty wprowadzenia pakietu energetyczno-paliwowego i ich wpływ na budżet państwa.

W 2010 r., zanim pojawił się problem szarej strefy, proponowaliśmy stworzenie elektronicznego narzędzia dla służb kontrolnych i uczciwych przedsiębiorców, umożliwiającego szybkie zgłoszenie nielegalnego obrotu paliwami. Gdybyśmy wcześniej wdrożyli pakiety, może nie stracilibyśmy tych miliardów złotych. Leszek Wieciech, Polska Organizacja Przemysłu i Handlu Naftowego

Foto: Archiwum

Jest jeszcze sporo zamieszania. Mamy sytuację, w której dwie duże spółki, Orlen i Lotos, próbują sobie zabezpieczyć wyższy udział rynkowy, obniżając marże na rynkach światowych. Mam wrażenie, że rynek wie, co się stało. Dla inwestorów zagranicznych jest to niewyobrażalne, że w kraju mocno rozwiniętym jest taki udział szarej strefy. Szara strefa niech padnie, należy ją zdusić do samego końca. Szymon Ożóg, dyrektor zarządzający Haitong Bank Polska

Foto: Archiwum

Mocno skoczyła sprzedaż paliw. Szara strefa w obrocie paliwami została skutecznie ograniczona po wejściu w życie w sierpniu 2016 r. pakietu paliwowego. Dzięki temu rocznie do budżetu państwa ma trafiać nawet 2,5 miliarda złotych. Słupki sprzedaży u legalnych dystrybutorów skoczyły do góry, oszuści podatkowi mają ograniczone pole manewru. Czy to koniec szarej strefy w branży paliwowej?

Uszczelnienie systemu

Obecne zmiany rynkowe, czyli uwolnienie się popytu na legalne paliwa, a szczególnie wzrost zapotrzebowania na olej napędowy, dają nam szansę na wzmocnienie naszej pozycji na krajowym rynku paliw, co w praktyce oznacza, że będziemy mogli sprzedać dużą część nowego wolumenu oleju napędowego z EFRA. Mateusz Bonca, wiceprezes Grupy Lotos ds. strategii i rozwoju

Foto: Archiwum

Piotr Walczak, podsekretarz stanu w Ministerstwie Finansów, zastępca szefa Krajowej Administracji Skarbowej, wyliczył sposoby na walkę z szarą i czarną strefą (zorganizowana przestępczość) w sektorze paliw w Polsce.  – Działania w ostatnich dziesięciu miesiącach to po pierwsze zmiany legislacyjne, po drugie działania organizacyjne i kontrolne. Kontroli podlega całość przychodów paliw ciekłych wprowadzanych do Polski z wyłączeniem przewożonych w standardowych zbiornikach samochodowych w rozumieniu ustawy o podatku akcyzowym. Włączono przedsiębiorców logistyki paliwowej w proces weryfikacji klientów i legalności pochodzenia paliwa. Rozszerzono obowiązek posiadania koncesji w procesie przeładunku paliw ciekłych.  – Jak zaznaczył Walczak, tu zanotowano pewne nieprawidłowości, w wyniku czego wprowadzono kontrole na drogach przewozowych kierowane od dystrybutora do klienta. – Przewóz paliwa w zbiornikach samochodów osobowych czy ciężarowych nie zaburzał aż tak rynku zewnętrznego, jak import z pozostałych krajów europejskich należących do strefy Schengen. Patrole ustawione na szlakach komunikacyjnych spowodowały, że zorganizowane grupy przestępcze  zaczęły mieć problemy zarówno z przywozem nielegalnego paliwa, jak i jego późniejszą dystrybucją.  W ciągu dziesięciu miesięcy wpływy do budżetu państwa wzrosły o 4–5 mld złotych. Patrząc na wiele aspektów, możemy stwierdzić, że odnieśliśmy wielki sukces – mówił.

Izba Paliw Płynnych apelowała, aby podjąć działania wynikające z potrzeby regulacji i zmian na rynku paliwowym. Jest to bardzo kosztowna edukacja, stracił na tym budżet, a także uczciwi przedsiębiorcy. Wprowadzenie koncesji na obrót paliwami z zagranicą to pierwszy, najlepszy krok, który został uczyniony. Halina Pupacz, prezes Polskiej Izby Paliw Płynnych

Foto: Archiwum

Przepisy powinny kompleksowo oddziaływać na szarą strefę i to się udało. Ministerstwo stale monitoruje sytuację na rynku paliwowym. Krajowe zużycie benzyn silnikowych w 2016 r. wzrosło o 9 proc. w stosunku do 2015 r. Te liczby wyglądają jeszcze bardziej spektakularnie, jeśli porównamy I kwartał bieżącego roku z I kwartałem 2016 r. Michał Kurtyka, podsekretarz stanu w Ministerstwie Energii

Foto: Archiwum

Mateusz Bonca, wiceprezes ds. strategii i rozwoju Grupy Lotos, oszacował zmiany, opierając się na raportach sprzedażowych. – Na bieżąco analizujemy sprzedaż i kierunki ekspedycji naszej produkcji. Począwszy od sierpnia 2016 roku zauważamy wzrost sprzedaży krajowej oleju napędowego i benzyny. Warto przy tym zwrócić uwagę, że to głównie rynek oleju napędowego pozostawał pod wpływem nielegalnej działalności, stąd skala reakcji jest w tym przypadku największa. Pracując nad nową strategią obserwowaliśmy zmiany spowodowane tzw. pakietem paliwowym. W skali makro jest prawidłowość, w ramach której wzrost krajowego PKB determinuje wzrost konsumpcji paliw – mówi. Zdaniem wiceprezesa Grupy Lotos Polska rzeczywistość w poprzednich latach przeczyła tej regule. – W latach 2009–2015 skumulowany wzrost PKB osiągnął w Polsce 20 proc., podczas gdy konsumpcja paliw skurczyła się o 5 proc. To potwierdzenie, że realny rynek był w dużej skali poza oficjalnym obiegiem. Poprzez kluczowy projekt realizowany w ramach obecnej strategii, czyli EFRA, będziemy w stanie dostarczyć na rynek 900 tys. ton więcej diesla i paliwa lotniczego. Obecne zmiany, czyli uwolnienie się popytu na legalne paliwa, a szczególnie na olej napędowy, dają nam szansę na wzmocnienie pozycji na krajowym rynku, co oznacza, że będziemy mogli sprzedać część nowego wolumenu w Polsce – stwierdził. Jego zdaniem skuteczna walka z szarą strefą ma pozytywny wpływ na wyniki finansowe spółki. – W 2016 roku spółka osiągnęła najlepsze w historii skonsolidowane wyniki finansowe. Mimo że marże rafineryjne były nieznacznie niższe niż w 2015 roku, bardzo dobre warunki na rynku krajowym w pięciu ostatnich miesiącach 2016 roku skompensowały ich wpływ – stwierdził.

Przełomowy rok

Stworzono podstawy do utworzenia jednolitej bazy danych dotyczących rodzaju, ilości oraz lokalizacji infrastruktury paliw ciekłych w Polsce. Całość regulacji oparto na podstawowej zasadzie transparentności i jawności tych danych. Po pewnym czasie branża samoistnie będzie regulowała ten skomplikowany rynek. Piotr Walczak, zastępca szefa Krajowej Administracji Skarbowej

Foto: Archiwum

Piotr Szpakowski, dyrektor biura zarządzania ryzykiem regulacyjnym w PKN Orlen, przyznał, że rok 2011 był przełomowy w walce z szarą strefą. – Wyraźny sygnał o wzroście aktywności mafii paliwowej związanej z wyłudzaniem podatku VAT pojawił się kilka lat temu. Bardzo łatwo jest wyłudzić zwrot podatku poprzez fikcyjny wywóz, paliwo przywożone było do kraju z zerową stawką VAT, od tego towaru nie był odprowadzany VAT, można było zarobić 23 procent, a następnie zadeklarować wywóz tego paliwa, wyłudzając kolejne 23 procent wartości. Takie paliwo trafiało poza standardową, legalną dystrybucję i było bezpośrednio dystrybuowane z terminali paliw zagranicznych, a następnie bezpośrednio trafiało do klienta w atrakcyjnej cenie – mówił Szpakowski.

Wzmacnia się nadzorcza i kontrolna rola Urzędu Regulacji Energetyki, ale bez odpowiedniego wzmocnienia kadrowego i finansowego będą to puste słowa. Zmieniły się kierunki importu oleju napędowego, import z Niemiec zmalał z 51 proc. w 2015 r. do 34,7 proc. w 2016 r. Z Rosji z kolei wzrósł z 13,4 do 34,5 proc. To wskazuje, z jakich kierunków w poprzednich latach odbywał się transport do Polski. Wojciech Kutyła, wiceprezes Najwyższej Izby Kontroli

Foto: Archiwum

Przyznał, że do podjęcia działań przeciwko szarej strefie potrzebne były lata edukacji. – Pierwsze faktyczne zmiany legislacyjne zaobserwowaliśmy w 2014 roku, kiedy została wprowadzona  koncesja na obrót paliwami z zagranicy, a wraz z nią kaucja gwarancyjna będąca zabezpieczeniem, że dany podmiot działa w sposób legalny. Wprowadzony został pakiet energetyczny oraz pakiet transportowy, który zamyka krąg podmiotów biorących udział w rynku, czyli od producentów, traderów i dystrybutorów paliw zaczynając, kończąc na przewoźnikach. Pozostaje pytanie, gdzie jeszcze istnieją możliwości obejścia nowych przepisów. Administracja osiągnęła ogromny sukces, co ma przełożenie na wyniki firm na rynku, wypada życzyć sobie, aby działania wynikające z egzekucją przepisów były kontynuowane – mówił Szpakowski.

Efekt synergii

Pierwsze faktyczne zmiany legislacyjne zaobserwowaliśmy w 2016 r., kiedy wprowadzono koncesje na obrót paliwami z zagranicą, a wraz z nimi kaucję gwarancyjną będącą zabezpieczeniem, że dany podmiot działa legalnie. Wprowadzony został pakiet energetyczny oraz pakiet transportowy, który zamyka krąg podmiotów biorących udział w rynku. Piotr Szpakowski, biuro zarządzania ryzykiem regulacyjnym w PKN Orlen

Foto: Archiwum

Michał Kurtyka, podsekretarz stanu Ministerstwa Energii, zauważył, że pakiet energetyczny i pakiet paliwowy wzajemnie się uzupełniają. –  Pakiety porządkują rynek, zaostrzają zasady przyznawania i cofania koncesji, wprowadzają nowe jej rodzaje, ustanawiają mechanizmy kontroli współpracy i wreszcie wprowadzają rutynowy szereg obowiązków sprawozdawczych. Ponadto zaostrzają sankcje. Zauważamy wzrost zużycia paliwa ciekłego na przełomie ostatnich dziesięciu miesięcy. W przypadku benzyny jest to 6 procent, w przypadku oleju napędowego to już 25 procent wzrostu – mówił Kurtyka. Jego zdaniem jest to efekt skumulowania działania pakietu paliwowego i energetycznego, w efekcie wpłynęło to na wzrost legalnego importu. – To wszystko odciska się spektakularnie na wynikach firm, przykładowo 1,7 mld w wyniku Orlenu to 80 procent więcej niż w poprzednik roku, a to jest rekordowy wynik – dodał Kurtyka.

Mój wniosek jest taki, że mafia paliwowa przesunie się na wschód, i jest to ciekawy wątek międzynarodowy. Mafie przesuwają się na rynki, na których jest możliwość działania i zwiększenia zysku netto. To jest cel strategiczny, który w Polsce trzeba wypracować w ramach programu przeciwdziałania szarej i czarnej strefie. Kamil Wyszkowski, dyrektor generalny UN Global Compact

Foto: Archiwum

Zdaniem Haliny Pupacz, prezes Polskiej Izby Paliw Płynnych, rynek nie lubi próżni.  – Potwierdzam to, co powiedział Pan Szpakowski, że rok 2011 był przełomowy, od kiedy istnieje uwolniony rynek targowy. Przypomnę słynne 4,99 zł/litr na stacjach paliw we wrześniu 2011 roku. Wielu przedsiębiorców musiało kupować paliwa w cenie 5,25 grosze za litr w hurcie, natomiast na stacjach benzynowych cena wynosiła 4,99 zł/litr. Już wtedy potencjalni przestępcy paliwowi mogli działać. Udział szarej strefy w 2012 roku szacowany był na 3–4 miliardy złotych w 2013 roku było to już 10 miliardów, natomiast w 2014 roku można mówić o około 25-procentowym udziale szarej strefy.  Oszacowaliśmy, że najniższy poziom strat dla budżetu to 10 miliardów złotych. Nie tylko budżet tracił, ale coraz większe problemy mieli przedsiębiorcy uczciwie operujący na rynku. Problemem stał się VAT, przestał pełnić funkcję systemu podatkowego, a stał się towarem – mówiła Pupacz.

Leszek Wieciech, prezes generalny Polskiej Organizacji Przemysłu i Handlu Naftowego, przyznał, że nie jest łatwo oszacować skali funkcjonowania szarej strefy – Nasza organizacja zrzesza zarówno dużych, jak i mniejszych przedsiębiorców. W 2013 roku zleciliśmy przygotowanie raportu, który miał ocenić strefę i skalę wyłudzeń i oszacowano ją na przynajmniej 12 procent. W suplemencie z 2014 roku opisującego rok 2013 widać był, że ten pęd wyłudzeń trwał i było to już 18 procent rynku, z kolei w 2015 roku inna firma oszacowała wyłudzenia na poziomie 10 miliardów złotych na rynku oleju napędowego. Szacunki te dotyczyły głównie oleju napędowego  i wyłudzeń VAT. To się pokrywało z naszymi szacunkami. Analizy dotyczyły oleju napędowego i nie ulega wątpliwości, że na mniejszą skalę występują nie tylko w przypadku benzyny i pozostałych podatków – głównie akcyzowych – ale też zobowiązań, jak na przykład zapasy obowiązkowe. W całości powodowało to zakłócenie konkurencyjności na rynku, gdy jedna firma uczciwie odprowadzała podatki, na rynek zaś trafiało paliwo w nieporównywalnie niższej cenie bez uiszczania opłat przez nielegalnego przedsiębiorcę.

Rynek docenia zmiany

Szymon Ożóg, dyrektor zarządzający Haitong Bank Polska, analityk sektora oil & gas,  porównał sytuację na rynku polskim i zagranicznym. – Warto spojrzeć na kursy spółek z regionu. Okazuje się, że kurs spółki austriackiej OMV odnotował 90 proc. wzrostu. Kursy innych spółek odnotowały również wzrost od 15 do 25 proc.. Coś pozytywnego wydarzyło się w regionie, w tym w Polsce. Dobre otoczenie makroekonomiczne trwa od końca 2014 roku. Oczekiwania rynku w przypadku Orlenu w 2016 roku na 2017 rok kształtował się w okolicach 7 miliardów, dzisiaj jest to prawie 9 miliardów złotych. Analitycy przesunęli swoje prognozy. Ewidentnie zaczęto poszukiwać i szacować wpływ ograniczenia szarej strefy na wyniki spółek. Jesteśmy w miejscu, gdzie rynek zaczyna przetwarzać informacje.

Wojciech Kutyła, wiceprezes Najwyższej Izby Kontroli, wspomniał o raporcie NIK dotyczącym zapobiegania nielegalnego obrotu paliwami ciekłymi. – Badaniami objęliśmy okres od stycznia 2015 roku do 30 czerwca 2016 roku. Na rozwój szarej i czarnej strefy wskazywało proste porównanie dwóch parametrów dotyczących gospodarki:  jest to relacja między PKB a zużyciem krajowym na przykład oleju napędowego. PKB od 2011 do 2016 roku wzrósł o prawie 18 proc., natomiast zużycie oleju napędowego – które powinno rosnąć wraz ze wzrostem PKB i rozwojem gospodarki – pozostawało praktycznie na takim samym poziomie – mówił Kutyła.

Najwyższa Izba Kontroli sprawdziła pracę czterech instytucji ministra energii, prezesa Urzędu Regulacji Energetyki, ministra finansów oraz prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, w tym inspekcję handlową. – W naszej opinii wprowadzenie pakietów w ubiegłym roku przyniosło pozytywne skutki zmniejszenia szarej strefy. Trend ten potwierdza raport roczny Polskiej Organizacji Przemysłu i Handlu. Wprawdzie produkcja czołowych koncernów w 2016 roku utrzymała się na podobnym poziomie co w 2015 roku, to jednak import paliw płynnych odnotowany w statystykach celnych uległ zwiększeniu o 34 proc., a w przypadku oleju napędowego aż o 93 proc. To jest ogromny wzrost i efekt trudno wytłumaczyć inaczej, jak działaniem uszczelniającym – dodał Kutyła.

Kamil Wyszkowski, dyrektor generalny UN Global Compact, przyznał, że sytuacja na rynku paliwowym jest skomplikowana – Między 2013 a 2014 roku NIK wykonał kontrole dotyczące strefy szarego rynku, które pokazują, gdzie tak naprawdę administracja niedomaga. Skala szarej strefy w Polsce to jest 12,4 proc. PKB, czyli mniej więcej 214 miliardów złotych. Szacujemy, że ta czarna strefa to około 60–50 miliardów. Mamy silnego przeciwnika, to są logistycznie świetne firmy, profesjonalnie zarządzane, mają świetnych adwokatów. Zobrazował to nasz raport grudniowy, który zmierzył efektywność wymiaru sprawiedliwości w przypadku przeciwdziałania w szarej i czarnej strefie.  Efektywność skierowania z aktem oskarżenia prokuratury w poszczególnych województwach wynosi kolejno: pomorskie – 12 proc., mazowieckie – 14 proc., podkarpackie – 15 proc. Funkcjonowanie w czarnej strefie najzwyczajniej się opłaca. Opłaca się nie tylko w przypadku opłaty VAT, akcyzy czy opłaty paliwowej. Jeżeli spojrzy się na przestępcę, jako na bardzo inteligentnego człowieka z bardzo dobrym zapleczem, to on rzeczywiście odpowiedzialność karną ma znikomą – podsumował Wyszkowski.