Ważnym, aczkolwiek chyba nieco mało znanym zagadnieniem jest dobór odpowiedniego sposobu i narzędzi inwestowania w zależności od sytuacji na rynku - braku bądź też istnienia silnego trendu. W terminologii używanej przez profesjonalnych traderów amerykańskich istnieją dwa określenia, odnoszące się do sposobów postępowania. W przypadku istnienia silnego trendu mówi się o trend trading, a w okresie braku wyraźnego trendu strategię działania określa się jako range trading.

Skąd to rozróżnienie? Wiadomo, że niektóre narzędzia techniczne są użyteczne w przypadku silnego trendu, a zupełnie nieprzydatne, gdy wyraźnego trendu nie ma. Inne z kolei działają dobrze w przypadku braku trendu (lub też mówiąc inaczej - trendu horyzontalnego), a dają przedwczesne sygnały zamknięcia pozycji w silnym trendzie. Dlatego też istotne jest ustalenie, czy rynek znajduje się w trendzie i jaka jest jego siła. To z kolei pozwala ustalić, czy sygnał wygenerowany przez dany wskaźnik jest raczej błędny czy użytecz-ny. Podobnie zwolennicy automatycznych systemów transakcyjnych, tacy jak chociażby Charles LeBeau nie używają jednego zautomatyzowanego systemu w każdej sytuacji. Inne systemy sprawdzają się przy silnym trendzie, a inne podczas tendencji horyzontalnych.Jak określić siłę trendu?Typowym narzędziem pozwalającym określić siłę trendu na rynku jest średni indeks ruchu kierunkowego ADX (ang. average directional index). Mimo że jest ono podstawowym wskaźnikiem technicznym pozwalającym określić warunki rynkowe rozumiane jako brak bądź też istnienie wyraźnego trendu oraz jego siłę, jest stosunkowo mało popularne. Być może wynika to z faktu, że ADX, w przeciwieństwie do większości indykatorów, nie zawsze porusza się w kierunkach zgodnych z rynkiem. Może gwałtownie rosnąć zarówno w czasie hossy, jak i bessy, gdyż nie pokazuje kierunku, a wyłącznie siłę istniejącej na rynku tendencji (patrz wykres 1).Bliższe informacje na jego temat znajdują się w ramce obok. Jego skuteczne stosowanie nie jest proste i wymaga samodzielnych badań. Dlatego też artykuł ten należy traktować jako pewien zbiór sposobów zastosowań tego wskaźnika, a nie gotowe recepty, parametry przydatne w każdej sytuacji i na każdym rynku.ADX jako miernik siły trenduPodstawowa interpretacjaGeneralnie przyjmuje się, że jeśli 14-okresowy ADX jest powyżej 30, to mamy do czynienia z silnym trendem, a gdy jego wartość jest niska (np. 15), impet jest słaby. Niektórzy większą wagę przywiązują nie do poziomu wskaźnika, ale do jego kierunku. Wyraźnie rosnący ADX oznacza w takim ujęciu istnienie trendu, a spadający oznacza jego brak.Według podstawowych zasad wykorzystania wskaźnika, możemy ustalić, czy istnieje trend na rynku i zastosować odpowiednie oscylatory, średnie w następujący sposób:- gdy 14-okresowy ADX jest powyżej 30 lub rośnie na niższych poziomach, mamy do czynienia z trendem - można wtedy ignorować sygnały płynące ze wskaźników wykupienia/wyprzedania (np. RSI) przeciwne do głównego trendu i stosować np. średnie kroczące dobrze sprawdzające się podczas wyraźnych trendów;- gdy 14-okresowy ADX jest poniżej 30 i spada lub porusza się horyzontalnie, wtedy nie ma wyraźnego trendu, więc trzeba wrócić do wskaźników wykupienia/wyprzedania i respektować ich sygnały. W czasie braku wyraźnego trendu można w ogóle powstrzymać się od dokonywania transakcji i czekać, aż ADX znów zacznie rosnąć.Przykład takiego zastosowania pokazuje wykres 2. Można też dokładnie przeanalizować, na jakim poziomie powinien znajdować się ADX, aby sygnały generowane przez używane przez nas wskaźniki wykupienia/wyprzedania były wiarygodne. W takim podejściu trzeba jednak pamiętać, że zmiana liczby danych uwzględnianych w kalkulacji wskaźnika wpłynie na zmianę osiąganych przez niego poziomów. Niektórzy przywiązują dużą wagę do utrzymania stałej długości wskaźnika, tak aby mieć porównanie co do sytuacji na różnych rynkach. W przypadku optymalizacji, używa się zazwyczaj długości od 10 do 18 sesji. W ujęciu tygodniowym można stosować wskaźniki uwzględniające słupki z kilku do kilkunastu tygodni.Prosta interpretacjaInne podejście może być prostsze, co wcale nie znaczy, że mniej skuteczne:- trend istnieje, gdy ADX rośnie;- nie ma trendu, gdy ADX spada;- im szybciej rośnie ADX, tym mocniejszy jest trend.Wszystkie powyższe uwagi dotyczące znaczenia sygnałów technicznych w przypadku istnienia lub braku trendu omawiane przy opisie podstawowej interpretacji są obowiązujące. Główna różnica w stosunku do poprzedniej metody polega na tym, czy traktujemy spadający lub biegnący poziomo ADX powyżej poziomu 30 jako oznakę wciąż mocnego trendu, czy też już jako rynek bez wyraźnego trendu. Pierwsza metoda na pewno będzie lepsza na bardzo silnym rynku, w sytuacji gdy spadki ADX na wysokich poziomach nie będą wiarygodnym sygnałem, aby zacząć używać wskaźników wykupienia/wyprzedania. Dobrym przykładem może być tu AGROS w 1996 r. (wykres 3).ADX jako wskaźnik impetuW większości przypadków ostatni ruch danego trendu na płynnych rynkach akcji odbywa się przy niższym impecie niż jego część środkowa. Stwierdzenie to jest odbiciem innych zasad analizy technicznej, takich jak:- dna i szczyty cyklu impetu wyprzedzają dna i szczyty cyklu rynkowego;- trzecia fala Elliotta na rynkach akcji jest zwykle najsilniejsza;- formacje V, polegające na gwałtownym zwrocie rynku, są rzadko spotykane.W rezultacie, można oczekiwać, że w przypadku silnego trendu szczyt ADX wystąpi wcześniej niż ekstremum rynkowe. Inaczej mówiąc, relatywna słabość ostatniej fazy trendu w stosunku do jego wcześniejszej, najsilniejszej części spowoduje, że ADX będzie znajdował się już na poziomie niższym niż w momencie największego impetu. Sytuację taką można wykorzystać, biorąc pod uwagę następujące warunki:- odbywa się ruch przeciwny do głównego trendu;- wyraźnie widać, że ADX osiągnął już ekstremum na wysokim poziomie i zaczął zniżkować.Postępowanie jest następujące:- można otworzyć pozycję, gdy ruch przeciwny do głównego trendu zbliża się do istotnego dla tego trendu poziomu wsparcia/oporu;- można otworzyć pozycję nieco później, tuż po dojściu do wspomnianego poziomu wsparcia/oporu i odbiciu w kierunku głów-nego trendu.W momencie gdy przewidywany ruch ma miejsce, minimalny jego zasięg to poprzednie dno lub szczyt rynku określone poprzez szczyt ADX. W tym punkcie trzeba ocenić sytuację i stwierdzić, czy mamy do czynienia tylko z testowaniem poprzedniego ekstremum rynkowego i główny trend właśnie się odwraca, czy też ruch zgodnie z pierwotnym trendem będzie jeszcze kontynuowany.Oczywiście, przed przystąpieniem do "załapywania się na końcowe ruchy", warto przeanalizować sytuację i stwierdzić, czy w przeszłości taka strategia dla danego rynku miała sens. W przypadku gdy następowały nagłe zwroty trendu (można je określić jako formacje V i odwrócone formacje V), maksima ADX pokryją się z ekstremami rynkowymi. Jeżeli okazuje się, że ADX wychwytuje tylko część ekstremów impetu poprzedzających ekstrema rynkowe, a niekiedy osiąga szczyty dokładnie wraz z ekstremami rynku, można spróbować jeszcze optymalizacji poprzez skrócenie okresu wskaźnika. W naszym przykładzie (wykres 4) na wykresie kontynuacyjnym kontraktów terminowych na WIG-20 widać, że ADX wychwycił wszystkie spowolnienia impetu, jednak dopiero wtedy, gdy został skrócony do 10 sesji.Wybicia z formacji horyzontalnychPodczas kształtowania się formacji horyzontalnych ADX spada do niskich poziomów, odzwierciedlając brak impetu i wyraźnego ukierunkowanego trendu. Wybicie z formacji horyzontalnej potwierdzone wzrostem ADX może stanowić sygnał do otwarcia pozycji. Wybicie takie pokazuje, że rynek znowu nabiera impetu i w rezultacie ruch po wybiciu z formacji może zostać zrealizowany. Przykładowo, formacja horyzontalna kształtująca się na akcjach Banku Handlowego w kwietniu i maju 1999 r. (wykres 5) sprowadziła 14-sesyjny ADX do minimum na poziomie ok. 10. Wybicie z formacji potwierdzone zostało przez wzrost wolumenu i wzrost ADX, pokazujący, że znów pojawił się wyraźny trend. Trend ów w ciągu miesiąca wyniósł cenę akcji banku z ok. 45 do prawie 75 złotych.Wzrosty z niskich poziomówKiedy ADX spada bardzo nisko, a na wykresie kształtuje się baza cenowa, można oczekiwać, że wyraźny zwrot ADX okaże się dobrym sygnałem kupna. Tak było w przypadku akcji Elektrimu w 1995 r. (wykres 6). Kształtująca się wtedy szeroka baza cenowa sprowadzała 14-sesyjny ADX do ekstremalnie niskich poziomów (wartość między 8 a 9). Dwa razy podczas wymienionego okresu nastąpił gwałtowny odwrót wskaźnika, a każdy z tych momentów okazał się dobrą okazją do kupna akcji. Pierwszy zwrot miał miejsce kwartał przed początkiem hossy, a drugi w momencie początku hossy na akcjach tej spółki.Spadający ADX- spekulacja krótkoterminowaW przypadku spadającego ADX, oznaczającego zazwyczaj brak trendu, stosuje się, jak już wiemy, wskaźniki wykupienia/wyprzedania w celu identyfikacji punktów zwrotnych, jako że powinny one generować wiarygodne sygnały. Przykład takiego zastosowania pokazuje wykres 7, przedstawiający trójkąt na akcjach KGHM w zeszłym roku.W literaturze podaje się jeszcze inny przykład wykorzystania ADX, tym razem jako narzędzia służącego do zamykania pozycji. Uważa się, że dobry sygnał sprzedaży pojawia się, gdy wznoszący się ADX, będący powyżej obu linii tworzących DMI, odwraca się. Takie sygnały występują jednak w praktyce rzadko i tworzą się na wykresach w ujęciu przynajmniej tygodniowym.Podstawową trudnością w stosowaniu ADX jest jego opóźnienie. Może się zdarzyć, że zanim ten wskaźnik odwróci się i pokaże istnienie trendu, znaczna jego część będzie już zrealizowana. Z drugiej strony, jeśli rynek wchodzi np. z trendu wzrostowego w spadkowy, można oczekiwać, że ostatnia faza starego trendu odbędzie się przy spadającym ADX, a więc będą ważne sygnały sprzedaży generowane przez wskaźniki wykupienia/wyprzedania. W praktyce, będzie więc możliwość zamknięcia zajmowanych pozycji (wykres 8). Na rynkach o wyraźnych trendach, gdzie skrócenie okresu ADX nie spowoduje znacznego wzrostu liczby błęd-nych sygnałów i dużo większych fluktuacji wskaźnika, można spróbować go nieco "przyspieszyć" poprzez skrócenie uwzględnianego okresu danych, np. o kilka sesji.PodsumowanieIstnieje bardzo wiele zastosowań ADX, uznawanego przez wielu analityków technicz-nych rynku amerykańskiego za podstawowe i samodzielne narzędzie służące do opisu podstawowych warunków rynkowych - istnienia bądź też braku trendu. W niniejszym tekście ograniczyłem się jedynie do próby synchronizacji wskazań ADX z zachowaniem RSI, prostych średnich kroczących, prostych formacji i linii trendu. Każdy jednak może podobny zabieg przeprowadzić dla swoich ulubionych wskaźników, zarówno tych sygnalizujących wykupienie oraz wyprzedanie rynku, jak i tych, które służą do identyfikacji trendów lub po prostu generujących dobre sygnały w wyraźnym trendzie. Ci, którym nie odpowiadają występujące czasami na wykresie ADX drobne wahnięcia, mogą (oczywiście za cenę większego opóźnienia wskaźnika), wypróbować nieco bardziej wygładzony indykator - wskaźnik impetu zbudowany w oparciu o ADX, czyli ADXR. Na zakończenie, w ramce obok, zamieszczam jeszcze przykład koncepcji precyzyjnej synchronizacji używanych narzędzi technicznych w zależności od poziomu i kierunku ADX, proponowany dla rynku amerykańskiego. Podstawowa literatura:Technical Analysis of Stocks and Commodities, Nr 10/1999, str. 14-24.Charles LeBeau, David W. Lucas, Komputerowa analiza rynków terminowych, WIG-Press, Warszawa 1998.

Marcin Mosz