Rola sprawozdania finansowego w umacnianiu pozycji przedsiębiorstwa na rynku

Szeroka inwestująca społeczność zdaje sobie sprawę z tego, że rachunkowość nie jest nauką ścisłą, a obraz finansowy, jaki prezentuje sprawozdanie finansowe, nie jest wykładnią absolutnej prawdy

I wie, że wyniki z działalności można pokazać na różne sposoby. Dzieje się tak chociażby dlatego, że na dzień bilansowy istnieje wiele transakcji rozpoczętych, ale nie zakończonych (tzw. transakcje w toku), których wycena bilansowa oparta jest na umownych zasadach rachunkowości, szacunkach i subiektywnych ocenach.

Pomimo coraz bardziej zaawansowanych standardów rachunkowości zasady ujęcia przychodów, wyceny składników majątku oraz szerokie zastosowanie wartości szacunkowych stanowią wdzięczny obszar do manipulacji i do wodzenia za nos czytelników sprawozdań finansowych. Warto więc być wyczulonym na sytuacje, gdzie mogą zachodzić celowe próby, bądą choćby nieświadome dezorientowanie.

Głównym celem sprawozdania finansowego jest rzetelne i jasne przedstawienie sytuacji majątkowej i finansowej jednostki, jej wyniku finansowego i osiągniętej rentowności w okresie sprawozdawczym. Mówiąc banalnie to, co zawiera sprawozdanie finansowe, ma być zgodne z faktami i ma być przedstawione w sposób zrozumiały dla czytelnika (true and fair view).

Sprawozdanie finansowe powinno zawierać zarówno informacje dotyczące skutków finansowych transakcji już zakończonych w okresie sprawozdawczym, jak też dostarczyć istotnych informacji o zdarzeniach zaistniałych w okresie sprawozdawczym, ale których skutki finansowe dopiero się ujawnią w przyszłych okresach sprawozdawczych. Siłą rzeczy, znaczna część informacji odnośnie do przyszłych zdarzeń może zostać przedstawiona wyłącznie w formie informacji uzupełniających.

Zakres i forma informacji dodatkowej są klasycznym problemem każdego sprawozdania finansowego. Jakie i w jakiej formie informacje jednostka powinna udostępnić czytelnikowi sprawozdania finansowego, aby był on w stanie podjąć racjonalne decyzje finansowe? Nie wszystkie informacje są istotne, a nadmiar zbędnej lub mało istotnej informacji łatwo może doprowadzić do dezinformacji.

Umiejętność czytania i interpretowania sprawozdań finansowych jest rzeczą wielce wskazaną dla wszystkich osób wykorzystujących dane finansowe pod kątem inwestycyjnym. Największym gwarantem rzetelności finansowych pozostanie jednak renomowany biegły rewident. Celowo używam tutaj słowa "renomowany", ponieważ niedopuszczalna powinna być sytuacja, charakterystyczna zresztą dla naszego rynku, w której duża spółka giełdowa zleca badanie swojego sprawozdania finansowego biegłemu rewidentowi prowadzącemu jednoosobową działalność gospodarczą. Audyt sprawozdań finansowych spółek giełdowych jest zazwyczaj wykonywany i to nie bez przyczyny przez największe międzynarodowe sieci firm audytorskich, ponieważ posiadają one nie tylko szerokie zaplecze merytoryczne, ale i informatyczne.

Przykładowo: wypracowane przez BDO narzędzia pracy i dedykowane do audytu systemy komputerowe powstały w oparciu o badania spółek giełdowych, jakie prowadzimy na całym świecie. Dzięki temu wszystkie badane podmioty mają zagwarantowane maksymalne ograniczenie możliwości powstania błędów w sprawozdaniu finansowym - błędów, które przecież najczęściej powstają nieświadomie.

Przedsiębiorstwa dokonujące wyboru audytora nie powinny się kierować tylko aspektami finansowymi, ale przede wszystkim merytorycznymi. Wynagrodzenie za audyt to też doradztwo w dziedzinie rachunkowości, podatków i finansów, sprawna organizacja i realizacja badania, ale przede wszystkim renoma firmy audytorskiej wśród inwestorów instytucjonalnych i indywidualnych.

[srodtytul]Co nie przysparza splendoru[/srodtytul]

Zawyżanie wartości składników majątku daje wyższą sumę bilansową, wyższe kapitały własne, wyższe przychody i w efekcie wyższe zyski. Podobny efekt osiągamy poprzez zaniżanie wartości zobowiązań. W pewnej spółce, której nazwy nie mam ochoty przytoczyć, audytor zwraca uwagę na zawyżoną wycenę zapasów, aktywów z tytułu podatku odroczonego oraz sprzeczne z prawem aktywowanie poniesionych kosztów z tytułu restrukturyzacji.

Według audytora koszty restrukturyzacji powinny bezzwłocznie zostać ujęte w kosztach operacyjnych, co zmniejszyłoby wynik finansowy za okres objęty sprawozdaniem oraz kapitał własny jednostki. Krytykowane przez audytora aktywa z tytułu podatku odroczonego zakładają ze swojej strony osiągnięcie w kolejnych latach obrotowych znacznych zysków do opodatkowania, co - według oceny audytora - w tej konkretnej sytuacji jest nierealne. W przypadku wyceny zapasów ich wartość według oceny audytora powinna być pomniejszona do przewidywanej (niższej) ceny sprzedaży. Także ten odpis aktualizacyjny wyceny powiększyłby osiągniętą stratę bilansową i pomniejszył dodatkowo kapitał własny.

Zawyżamy przychody na rożne sposoby, głównie przez przyspieszenie momentu ujęcia przychodu, szczególnie gdy mamy do czynienia z jeszcze niezakończoną transakcją. Jednym z takich przypadków jest sprzeczne ze standardami stosowanie tak zwanej metody procentowej, tj. ujmowania przychodów w stosunku do zaawansowania postępu prac. Przychody rozliczane metodą stopnia zaawansowania prac występują w jednostkach budowlanych lub usługowych wyświadczających usługi o dłuższym okresie wytworzenia. Ale nie mogą być stosowane w spółkach deweloperskich, gdzie przejęcie przez kupującego łączy się z podpisaniem aktu notarialnego.

W ostatnich latach wraz z rosnącą popularyzacją stosowania leasingu zwrotnego w wielu sprawozdaniach finansowych audytorzy zwracają uwagę na sprzeczne z normami rachunkowości przyspieszenie momentu ujęcia przychodu z tytułu sprzedaży aktywu stanowiącego przedmiot leasingu zwrotnego bez uwzględnienia adekwatnych kosztów wynajmu tego samego aktywu. Natomiast koszty z tytułu wynajmu będą ujawnione w sprawozdaniu finansowym w kolejnych okresach sprawozdawczych.

Praktyka wykazuje, że rezerwy są tą pozycją sprawozdania finansowego, która jest najczęściej wykorzystywana do manipulacji wynikiem finansowym poprzez tworzenie za dużych bądź za małych rezerw w celu "zheblowania" lub "poprawienia" wyniku finansowego. Jest to o tyle "łatwe", że rezerwy są tworzone na podstawie subiektywnych szacunków. Dość typowym trikiem jest tworzenie rezerwy "za późno" - jako korekty błędu z lat ubiegłych.

W takich przypadkach odpisu dokonuje się na kapitałach, z pominięciem rachunku wyników, powodując zawyżenie wyniku finansowego. Warto jednak zauważyć, że wprowadzenie nowego MSR1 wraz z pojęciem całkowitego dochodu stworzyło narzędzie pozwalające na ujawnienie tego typu praktyk.Oddzielny rozdział to sprawozdania skonsolidowane. Przepisy w zakresie skonsolidowanych sprawozdań finansowych wymagają, aby skonsolidowane sprawozdania finansowe grupy kapitałowej zawierały sprawozdania finansowe jednostki dominującej i wszystkich jednostek zależnych. Wyjątek stanowią mało istotne spółki zależne. W praktyce można zaobserwować zawężenie składu grupy kapitałowej, zwłaszcza niewliczanie w skład grupy kapitałowej jednostek zależnych przynoszących straty.

Odrębnym problemem jest termin publikacji sprawozdania finansowego jednostki dominującej w stosunku do terminu publikacji skonsolidowanego sprawozdania finansowego. W sytuacji, kiedy te sprawozdania finansowe nie są publikowane jednocześnie istnieje ryzyko, iż publikowane sprawozdanie finansowe jednostki dominującej zawiera zyski, które następnie podlegają eliminacji przy sporządzaniu skonsolidowanych sprawozdań finansowych.

[srodtytul]Na czym polega sztuka[/srodtytul]

Upiększanie wizerunku firmy to normalne zjawisko życia gospodarczego znane od momentu, kiedy zestawia się, wycenia i przedstawia w bilansie majątek przedsiębiorstwa. Prawo bilansowe stwarza możliwości wyboru wariantów rozwiązań i pozostawia pola swobodnego działania. Dzięki tym możliwościom przedsiębiorstwa szybciej i efektywniej osiągają zakładane cele poprzez odpowiednie kształtowanie obrazu sytuacji firmy prezentowanego w sprawozdaniach finansowych. Obraz ten adresowany jest do podmiotów z otoczenia jednostki gospodarczej z zamiarem wywołania u nich reakcji sprzyjającej osiągnięciu przez przedsiębiorstwo celów.

Dowcip polega więc nie na manipulacji rzeczywistością, ale wykorzystaniem dopuszczonych przez prawo alternatywnych rozwiązań. Akcent jest położony na aktywność przedsiębiorstwa w poszukiwaniu i stosowaniu najlepszych rozwiązań proponowanych przez system rachunkowości. Zewnętrzne sprawozdanie finansowe ma odgrywać ważną rolę w realizacji celów przedsiębiorstwa i jest "sztuką tego, co możliwe, i tego, co wolno".

Kryteria doboru polityki rachunkowości określa MSR 8 Zasady (polityka) rachunkowości, zmiany wartości szacunkowych i korygowanie błędów, zgodnie z którym w przypadku braku szczegółowych wytycznych jednostka, opierając się na osądzie kierownictwa, powinna przyjąć zasady zapewniające, że informacje zawarte w sprawozdaniu finansowym będą przydatne i wiarygodne dla użytkowników sprawozdań finansowych podejmujących na ich podstawie decyzje ekonomiczne.

Wartość informacji zawartych w sprawozdaniach finansowych i ich korzyści dla celów decyzyjnych zależą od jakości sprawozdań oraz właściwego rozumienia i interpretowania zawartych w nich danych. Jakość sprawozdań wynika z przyjętych zasad uznawania, pomiaru, ujawniania i prezentowania zdarzeń gospodarczych. Natomiast zrozumienie i interpretowanie zawartych w sprawozdaniach informacji przez ich odbiorców zależy w dużym stopniu od sposobu i zakresu ujawniania tych informacji.

Stosowanie wyłącznie podejścia ilościowego do prezentowania sytuacji przedsiębiorstwa obecnie już nie wystarcza. Inwestorzy oczekują również danych jakościowych na temat potencjalnych możliwości w zakresie kreowania wartości rynkowej przedsiębiorstwa. Koniecznością stało się ujawnianie przez podmioty gospodarcze strategii kreowania wartości ekonomicznej przedsiębiorstwa, która uwzględnia przyszłe działania rozwojowe firmy.

Takie podejście jest nakierowane na osiągnięcie maksymalizacji wartości przedsiębiorstwa. Chęć przedstawienia przedsiębiorstwa w jak najkorzystniejszym świetle doprowadziła do wypracowania wielu metod "upiększania" sprawozdania poprzez wykorzystanie nie tylko powszechnie znanych, dopuszczonych przez prawo, alternatywnych rozwiązań, ale również luk w regulacjach prawnych.

Przedstawienie sytuacji jednostki w świetle korzystniejszym od stanu rzeczywistego może nastąpić w związku z zamiarem zbycia przedsiębiorstwa, chęcią wywarcia wpływu na podwyższenie kursu akcji i sprzedaży ich po wysokich cenach, dążeniem do uzyskania przez kierownictwo wysokich ocen, a co za tym idzie premii, chęcią ukrycia niewypłacalności, przesłanek do ogłoszenia upadłości firmy czy też popełnionych nadużyć i strat.

Odwrotnie, przedstawienie tendencyjnie negatywnego obrazu sytuacji przedsiębiorstwa sprowadza się do wykazania gorszego stanu majątkowego lub gorszych wyników działalności firmy celem uniknięcia lub ograniczenia zobowiązań podatkowych, nieujawniania pełnej skali wyjątkowo wysokich zysków, wywołania obniżenia kursu akcji, by zniechęcić do spółki drobnych akcjonariuszy i skłonić ich do pozbywania się akcji po niskich cenach na rzecz grupy większości, wypłacenia ustępującym wspólnikom możliwie małych kwot likwidowanych udziałów przy rozwiązywaniu spółki i podziale jej majątku.

Wypracowanie w miarę obiektywnego obrazu sytuacji, które będzie można potraktować jako "true and fair view" w końcowym efekcie będzie więc stanowiło zrównoważony rezultat ścierania się ze sobą często sprzecznych celów.

[i][b]dr Kristof Zorde[/b], wiceprezes BDO Sp z o.o.[/i]