Rozliczanie transakcji

W przypadku opcji menedżerskich, nabytą przez spółkę usługą jest świadczenie pracy przez osobę uprawnioną do opcji objęcia akcji, kosztem zaś - wartość rynkowa udzielonej opcji. Zapłatę stanowi wartość wyemitowanych akcji.

MSSF 2 wymaga ustalenia kosztów (lub wzrostu wartości aktywów), które poniesiono w rezultacie nabycia dóbr i usług. Drugostronnie operacja taka księgowana jest jako zobowiązanie lub zwiększenie kapitału własnego, w zależności od tego, czy transakcja zapłacona jest gotówką (zobowiązanie) czy instrumentami kapitałowymi (kapitał własny). Podlegającą księgowaniu wartość wycenia się wg wartości godziwej nabytych dóbr i usług bądź - co częściej - w wartości godziwej przyznanych instrumentów kapitałowych.

Transakcje

rozliczane w instrumentach

kapitałowych

Transakcje rozliczane za pomocą instrumentów kapitałowych wycenia się wg wartości godziwej nabytych dóbr i usług. Jeżeli wartości dóbr i usług nie można oszacować w sposób wiarygodny, transakcję wycenia się według wartości godziwej przyznanych instrumentów kapitałowych. Przykładem transakcji rozliczanej w instrumentach kapitałowych jest wyemitowanie opcji dla pracowników, które dają im prawo do zakupu akcji jednostki po atrakcyjnej cenie w zamian za świadczone przez nich usługi.

Akcje i opcje na akcje są często przyznawane pracownikom jako część pakietu wynagrodzeń. W takim przypadku, zgodnie ze standardem, jednostka wycenia wartość świadczonych przez pracowników usług jako równą wartości godziwej przyznanych im instrumentów kapitałowych. Jest to spowodowane tym, że poszczególne składniki wynagrodzenia nie mogą zostać w inny sposób wiarygodnie wycenione.

Tam, gdzie to możliwe, wartość godziwa powinna odpowiadać wartości rynkowej. Jeżeli jednak wyemitowane przez jednostkę instrumenty kapitałowe nie są przedmiotem obrotu na aktywnym rynku, to wycena następuje za pomocą odpowiedniej metody, przewidzianej dla instrumentów finansowych. MSSF 2 nie określa, który model wyceny zastosować, jednak z podanych w standardzie kryteriów, jakie powinny być wzięte pod uwagę przy wycenie (zobacz dalej) wynika, że odpowiednimi modelami wyceny opcji są: model Blacka-Scholesa, model dwumianu oraz symulacja Monte Carlo.

W razie niemożności wiarygodnej wyceny wartości godziwej instrumentów kapitałowych jako miernik stosuje się wartość wewnętrzną opcji (rzeczywistą, samoistną). Jest to różnica między ceną realizacji instrumentu pierwotnego (akcji) a jej wartością godziwą.

Nabycie dóbr i usług w ramach transakcji rozliczanych akcjami powinno zostać wprowadzone do ksiąg i wykazane w sprawozdaniu finansowym tego okresu, w którym dobra te i usługi otrzymano. W przypadku usług świadczonych przez pracowników zakłada się, że są one świadczone przez okres nabywania praw, tj. między dniem przyznania akcji/prawa do akcji a dniem nabycia uprawnień. Jeżeli nabycie uprawnień następuje niezwłocznie po ich przyznaniu, to należy przyjąć założenie, że usługę już wyświadczono i zaksięgować pełną równowartość instrumentów kapitałowych w dniu ich przyznania.

Jeżeli warunki umowy płatności regulowanych akcjami nie przewidują ich rozliczenia w gotówce, operacja powinna spowodować zwiększenie kapitału własnego jednostki.

Transakcje rozliczane

w gotówce

Do płatności regulowanej akcjami, rozliczanej w gotówce, dochodzi, gdy otrzymywaną w gotówce zapłatę za świadczone usługi oblicza się jako ekwiwalent pewnej liczby instrumentów kapitałowych jednostki. Przykładem jest tu tzw. prawo pracowników do wynagrodzenia z tytułu wzrostu wartości akcji (share appreciation right), które uprawnia do otrzymywania płatności gotówkowych równych wzrostowi wartości rynkowej pewnej, określonej liczby akcji jednostki.

Różnice w sposobie wyceny i ujęcia w księgach transakcji rozliczanych w instrumentach kapitałowych są następujące:

1) wartość godziwą przyznanych świadczeń kapitałowych ustala się zawsze, na każdy dzień bilansowy przypadający między datą przyznania a datą rozliczenia,

2) jakiekolwiek zmiany wartości godziwej następujące w okresie od dnia nabycia praw do dnia rozliczenia wpływają niezwłocznie na wynik finansowy,3) jeżeli nie nastąpi rozliczenie instrumentów kapitałowych, do których nabyto prawa, to następuje "odwrócenie" ujętych wcześniej kosztów z tego tytułu,

4) transakcje rozliczane w gotówce stanowią zobowiązanie, a nie zwiększenie kapitału własnego.

Transakcje, co do których możliwy jest wybór formy

rozliczenia

W niektórych transakcjach płatności regulowanych akcjami jednostka bądź druga strona transakcji mogą wybrać sposób rozliczenia transakcji. Przykładowo, pracownik może wybrać między otrzymaniem prawa do pieniężnego ekwiwalentu 100 akcji lub otrzymaniem 150 papierów bez prawa ich sprzedaży przez co najmniej rok.

Sposób ujęcia takich transakcji w księgach zależy od tego, która strona ma możliwość wyboru formy rozliczenia.

Jeżeli prawo wyboru przysługuje pracownikowi, to transakcję rozlicza się jako płatność gotówkową. Jeżeli druga strona (pracodawca) decyduje o formie rozliczenia transakcji, to wyemitowany przez jednostkę instrument kapitałowy traktuje się jako instrument złożony, w skład którego wchodzi komponent: dłużny (prawo do rozliczenia w gotówce) i kapitałowy (prawo do otrzymania instrumentów kapitałowych).

Komponent dłużny wycenia się w wartości zobowiązania do wydania środków pieniężnych i ujmuje jako zobowiązanie. Natomiast komponent kapitałowy wycenia się w sposób przedstawiony w tabeli i ujmuje jako składnik kapitału własnego.

W praktyce najczęściej wartość godziwa obu komponentów jest taka sama, co powoduje, że wartość komponentu kapitałowego wynosi zero i transakcję należy ująć jako rozliczaną w gotówce.

Jeżeli o formie rozliczenia transakcji decyduje jednostka, to ma ona obowiązek ująć ją w księgach jako rozliczaną w gotówce, jeżeli spełniony jest jeden z poniższych warunków:

1) rozliczenie w instrumentach kapitałowych nie jest bardziej korzystne,

2) jednostka rozliczała podobne transakcje jako gotówkowe w przeszłości lub takie przyjęła zasady (politykę) rachunkowości,

3) instrument kapitałowy podlega obligatoryjnemu lub fakultatywnemu wykupowi.

Jeżeli żaden z tych warunków nie jest spełniony, transakcję zalicza się do rozliczanych w instrumentach kapitałowych.

Warunkowe

nabycie praw kapitałowych

Wiele umów o przyznanie pracownikom instrumentów kapitałowych zawiera warunki, które muszą zostać przez nich spełnione, zanim nabędą oni prawa do akcji lub opcji na akcje. Są to tzw. warunki nabycia praw (z ang. vesting conditions), które można sklasyfikować następująco:

a) nabycie praw zależy od tego, czy usługa świadczona będzie przez pracownika (lub inny podmiot) w wymaganym okresie,

b) nabycie praw zależy od osiągnięcia przez jednostkę określonych wyników działalności (tzw. kryterium wyniku działalności - z ang. performance condition); wśród kryteriów wyniku działalności rozróżnia się:

- kryteria rynkowe - uzależnione od wartości rynkowej akcji spółki,

- kryteria nierynkowe - zależne np. od osiągnięcia zaplanowanego pułapu sprzedaży lub stopy zysku. Warunki takie mogą występować osobno lub łącznie. W zależności od ich rodzaju nieco różnią się sposób wyceny i ujęcia w księgach.

Jeżeli kryterium wyniku działalności jest kryterium rynkowym, to w myśl MSSF 2, szacując wartość godziwą opcji na dzień przyznania, należy uwzględnić prawdopodobieństwo spełnienia tego kryterium. Jeżeli kryterium to nie zostanie spełnione, to dokonane wcześniej zapisy obciążające wynik finansowy nie podlegają odwróceniu czy korekcie, bowiem zgodnie z pierwotnym założeniem prawdopodobieństwo spełnienia kryterium zostało uwzględnione w oszacowanej w dniu przyznania wartości godziwej instrumentów kapitałowych.

W pozostałych przypadkach nie uwzględnia się warunków nabycia praw przy szacowaniu wartości godziwej instrumentów kapitałowych na dzień ich przyznania. Zamiast tego na każdy dzień bilansowy ponownie ocenia się prawdopodobieństwo nabycia opcji w oparciu o spełnienie warunków. Korekty wynikające z ponownej wyceny wpływają na wynik finansowy roku obrotowego, w którym nastąpiło przeszacowanie. Jeżeli warunki nabycia nie zostaną ostatecznie dotrzymane, to koszty, którymi obciążono wynik finansowy podlegają odwróceniu (cofnięciu).

Koszty świadczeń kapitałowych - wynikające z umów płatności regulowanych akcjami - ujmuje się przez cały okres nabywania uprawnień, niezależnie od tego, czy opcje zostaną zrealizowane czy nie. Powoduje to, że koszty dotyczące instrumentów kapitałowych, do których druga strona nabyła prawa, nie podlegają odwróceniu, jeżeli instrumenty te nie zostaną zrealizowane.

Modyfikacja pierwotnych

warunków umowy

Jeżeli w wyniku modyfikacji umowy płatności regulowanej akcjami nastąpi zwiększenie całkowitej wartości godziwej przyznanych instrumentów kapitałowych lub pojawienie się bądź zwiększenie innych świadczeń na rzecz drugiej strony, to zmianę tej wartości ujmuje się w księgach począwszy od daty modyfikacji aż do daty nabycia praw (bądź zmienionej daty nabycia praw). Jeśli modyfikacja nastąpi po dacie nabycia praw, to jej skutki ujmuje się niezwłocznie w całości.

O ile natomiast modyfikacja nie powoduje zwiększenia wartości godziwej przyznanych instrumentów kapitałowych lub pojawienia się bądź zwiększenia innych świadczeń na rzecz drugiej strony, to jej skutki nie są brane pod uwagę.

Unieważnienie, wcześniejsze rozliczenie lub przyznanie instrumentu zmienionego traktuje się jako modyfikację.

Jakakolwiek płatność dokonana na rzecz pracowników w związku z unieważnieniem przyznanych instrumentów kapitałowych obciąża kapitał własny, z wyjątkiem nadwyżki ponad ich wartość.

Transakcje rozliczane

w akcjach a podatek

odroczony

W przypadku rozliczania transakcji w instrumentach kapitałowych kwota wpływająca na podstawę opodatkowania nie musi być równa wartości, która obciąża wynik finansowy. Dlatego że na podstawę opodatkowania wpłynie różnica między wartością rynkową instrumentu kapitałowego w momencie realizacji a wartością realizacji instrumentu kapitałowego (wartość wewnętrzna/rzeczywista/samoistna). Jeżeli kwota podatku naliczona od wartości wewnętrznej przekracza kwotę podatku naliczoną w oparciu o wartość obciążającą koszty, to związany z tym podatek odroczony w danym okresie składać się będzie z dwóch elementów: wynikowego i kapitałowego. Podatek do wysokości kwoty obliczonej od wartości obciążającej koszty wpływa na wynik, w pozostałej zaś części - na kapitał własny.

Autor to prezes BDO Polska

I część artykułu

ukazała się 24 października