Sektor państwowy znika

U progu transformacji gospodarczej na początku lat 90., Polskę czekało nie lada wyzwanie - konieczność sprywatyzowania nieefektywnych przedsiębiorstw państwowych. Po kilkunastu latach przemian, sektor prywatny stał się siłą napędową gospodarki.

W końcu 1990 r. istniało 8453 przedsiębiorstw państwowych. W końcu I półrocza 2005 r. zostało ich 1124. Co się stało z pozostałymi? Jak wynika z danych Ministerstwa Skarbu Państwa, niemal 40% sprywatyzowano w formie prywatyzacji bezpośredniej (patrz ramka). Blisko 28% objęto tzw. komercjalizacją (patrz ramka). Pozostałe przedsiębiorstwa państwowe (niemal jedna trzecia) spotkał smutny los - zlikwidowanie z przyczyn ekonomicznych. Większość z nich (674) ogłosiło upadłość. Po części był to efekt tego, że niektóre przedsiębiorstwa z czasów gospodarki centralnie planowanej nie potrafiły sobie poradzić w nowych realiach. Na koniec 2003 r. przedsiębiorstwa państwowe (biorąc pod uwagę formę prawną, a nie strukturę własności - patrz ramka) stanowiły zaledwie 0,1% wszystkich podmiotów gospodarczych.

Odwrócone proporcje

Pod koniec 1988 r. tzw. sek-

tor uspołeczniony (państwowy i spółdzielczy) zatrudniał 69% ludności czynnej zawodowo i aż 90% wszystkich pracujących poza rolnictwem. Wytwarzano w nim aż 81,2% dochodu narodowego. Na sektor prywatny składały się przede wszystkim indywidualne gospodarstwa rolne i małe firmy. Spojrzenie na aktualne statystyki pokazuje przełom, do jakiego doszło od rozpoczęcia transformacji. Na koniec III kw. 2005 r. sektor prywatny zatrudniał 70,9% ogółu pracujących. W przemyśle w sektorze prywatnym pracuje blisko 80% zatrudnionych. W największej części przemysłu (przetwórstwie) sektor prywatny obejmuje prawie 92% pracowników. Prywatne firmy dominują też w budownictwie i większości usług (z wyjątkiem m.in. transportu). Wciąż względnie duży udział sektora publicznego w ogólnej liczbie zatrudnionych w gospodarce wynika nie tyle z dużej liczby przedsiębiorstw państwowych, ile z wysokiego zatrudnienia w administracji publicznej, szkolnictwie, ochronie zdrowia i pomocy społecznej - w branżach tych pracuje blisko 2,1 mln osób, czyli połowa całego sektora publicznego.

Biorąc pod uwagę wielkość przychodów z prywatyzacji, szczytowym momentem przekształceń własnościowych były lata 1999-2000. W 2000 r. przychody przekroczyły 27,1 mld zł. Sprzedano wówczas m.in. 35% akcji Telekomunikacji Polskiej, 10% akcji Powszechnego Banku Kredytowego i 35% akcji Orbisu. Od tego czasu przychody przestały rosnąć. W ostatnich czterech latach wyróżnił się jedynie rok 2004, kiedy z prywatyzacji pozyskano ponad 10,2 mld zł. W ubiegłym roku przychody wyniosły 3,8 mld zł.

Firmy w rękach państwa

W końcu 2005 r. Skarb Państwa miał większościowe udziały w 101 spółkach. Wśród tych największych są m.in.: Krajowa Spółka Cukrowa, Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo (PGNiG), PKO BP, PLL LOT, Południowy Koncern Energetyczny czy też PZU. W tym gronie można też znaleźć Giełdę Papierów Wartościowych. Na liście znajdują się także przedsiębiorstwa postawione w stan upadłości, np. Stocznia Gdańska. Sporo więcej - 894 - jest spółek, w których Skarb Państwa ma mniejszościowe udziały.

Oprócz tego w końcu 2005 r. funkcjonowało 430 jednoosobowych spółek Skarbu Państwa (takich, w których państwo ma 100% udziałów). Do największych z nich należy wiele koncernów energetycznych z BOT Górnictwo i Energetyka na czele, Nafta Polska (ma z kolei udziały w kluczowych koncernach chemicznych), Agencja Restrukturyzacji Przemysłu, Polski Holding Farmaceutyczny czy też Telewizja Polska. Jest tu też Totalizator Sportowy.

Firm działających w formie przedsiębiorstwa państwowego jest 300 (nie licząc firm nieczynnych oraz działających pod kontrolą Ministerstwa Obrony Narodowej). Większość z nich to małe i średnie firmy. Kapitał zakładowy przekraczający 1 mld zł mają tylko cztery przedsiębiorstwa państwowe: Bank Gospodarstwa Krajowego, Porty Lotnicze, Poczta Polska oraz Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów w Katowicach. Zdecydowana większość przedsiębiorstw państwowych (trzy czwarte) jest rentowna - w 2004 r. miała zyski. Łączna wartość księgowa ich kapitału własnego w 2005 r. wyniosła 10,8 mld zł.Poza tym Skarb Państwa wciąż posiada tzw. majątek polikwidacyjny o wartości przekraczającej na koniec 2004 r. 153 mln zł. Majątek ten powstał m.in. na skutek rozwiązanych lub wygasłych umów leasingowych oraz likwidacji przedsiębiorstw. Najwięcej firm zlikwidowano w pierwszych latach transformacji. Do końca 1995 r. zlikwidowano łącznie 1383 przedsiębiorstwa państwowe, czyli aż 74% wszystkich firm zlikwidowanych od 1990 r. do 2005 r.

Jak wynika z analizy dokumentów MSP, w końcu ub.r. w rękach państwa znajdowały się akcje 46 spółek notowanych na GPW (patrz tabela). Według obliczeń PARKIETU, wartość rynkowa bezpośrednich udziałów Skarbu Państwa przekraczała na koniec stycznia 48,7 mld zł. Tym samym stanowi 11,6% całej kapitalizacji warszawskiej giełdy. W praktyce udział Skarbu Państwa w giełdowych spółkach jest jeszcze większy, gdyż pośrednio jest on właścicielem akcji przez kontrolowane przez siebie firmy. Przykładem jest Jelfa, w której kontrolowane przez państwo Agencja Rozwoju Przemysłu i Grupa PZU mają łącznie ponad 42% akcji.

Korzystne przemiany

Czy sprywatyzowane firmy jako ogół poradziły sobie na rynku? Jak wynika z danych GUS dla lat 1998-2003, firmy sprywatyzowane w drodze prywatyzacji kapitałowej miały w tym okresie rentowność sprzedaży netto wyższą niż ogół firm w gospodarce. W 2003 r. różnica ta była szczególnie widoczna - rentowność firm sprywatyzowanych bezpośrednio wyniosła 4,8%, podczas gdy wszystkich przedsiębiorstw - 2%.

Często prywatyzacja wiązała się nie tylko ze sprzedażą akcji inwestorom, lecz także z nałożeniem na kupujących dodatkowych zobowiązań. Są to zarówno zobowiązania inwestycyjne (np. modernizacja produkcji, podniesienie kapitału czy ochrona środowiska) lub socjalne (np. utrzymanie stanu zatrudnienia, podwyżki płac, szkolenia itp.).

W dodatku "Mistrzowie metamorfozy" poświęcamy uwagę dużym spółkom, które dobrze poradziły sobie w okresie transformacji. Trzeba jednak pamiętać, że stanowią one jedynie ułamek wszystkich podmiotów gospodarczych w Polsce. Firmy zatrudniające powyżej 250 osób stanowią zaledwie 0,13% wszystkich przedsiębiorstw. Sukces sektora prywatnego w znacznym stopniu opiera się na działalności małych i bardzo małych firm - zatrudniające do 50 osób stanowią aż 99% ogółu firm. Gospodarkę sprywatyzowano nie tylko za sprawą sprzedaży przedsiębiorstw państwowych, ale także dzięki oddolnemu rozwojowi przedsiębiorczości.

Sposoby przekształceń własnościowych

Komercjalizacja - przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę. Sam ten proces ma znaczenie formalne i nie oznacza jeszcze prywatyzacji, gdyż Skarb Państwa najczęściej pozostaje wyłącznym udziałowcem nowo powstałej spółki (sporadycznie udziały otrzymywali też wierzyciele). W niniejszym artykule termin "przedsiębiorstwo państwowe" oznacza formę prawną firmy - w odróżnieniu np. od spółki akcyjnej czy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Sam fakt, że przedsiębiorstwo państwowe zostało objęte komercjalizacją, nie oznacza, że zmieniła się jego struktura własności - zmieniła się jedynie jego forma prawna, ale nie własnościowa.

Prywatyzacja pośrednia (zwana też kapitałową) - sprzedaż przez Skarb Państwa akcji w spółkach. Może się to odbyć w różnych

trybach - jako oferta publiczna na giełdzie (w 2005 r. w ten sposób sprywatyzowano m.in. Zelmera i Polmos Białystok), przetarg

publiczny, rokowania podjęte na podstawie publicznego zaproszenia lub przyjęcie oferty złożonej przez podmiot ogłaszający wezwanie do sprzedaży akcji. Do końca ubiegłego roku prywatyzacja pośrednia objęła 355 firm.

Prywatyzacja bezpośrednia - dotyczy bezpośrednio przedsiębiorstwa państwowego, a nie spółki będącej własnością Skarbu Państwa. Polega na sprzedaży firmy lub jej majątku przez sprzedaż, wniesienie majątku do spółki lub oddanie do odpłatnego korzystania. Oddanie do odpłatnego korzystania było najczęściej stosowane (w 62% przypadków).

Program Powszechnej Prywatyzacji - NProgram Narodowych Funduszy Inwestycyjnych uruchomiono na podstawie ustawy z 1993 r. W grudniu 1994 r. powstało 15 NFI, do których wniesiono 512 przedsiębiorstw (tzw. spółek portfelowych). Na koniec listopada 2005 r. Skarb Państwa pozostawał akcjonariuszem mniejszościowym w 7 NFI i bezpośrednio w 198 spółkach portfelowych. Najwięcej akcji (10,33%) Skarb Państwa ma

w NFI Foksal. W NFI Magna Polonia i Fund.1 udział państwa

jest symboliczny - wynosi zaledwie po 2 akcje.