Obowiązkowa dematerializacja a sprzedaż oraz zastawienie akcji

Ustanowienie zastawu cywilnego zamiast wydania dokumentu akcji wymagać będzie ujawnienia w rejestrze lub blokady na rachunku papierów wartościowych

Podstawową zmianą wprowadzaną przez ustawę z 30 sierpnia 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks spółek handlowych oraz niektórych innych ustaw jest obowiązkowa dematerializacja akcji. Dematerializacja polega na pozbawieniu akcji fizycznego nośnika (dokumentu) i zastąpieniu go zapisem elektronicznym. W związku z tym wyróżniane są akcje zdematerializowane (niemające formy dokumentu) oraz niezdematerializowane (mające postać dokumentu).

Cechą charakterystyczną akcji jako papieru wartościowego jest istnienie związku pomiędzy prawem a dokumentem. Związek ten ma wpływ na obrót akcjami. Wynikiem dematerializacji będzie w pewnym sensie rewolucja w zakresie rozporządzania akcjami, w tym najbardziej popularnych czynności, jak sprzedaż czy ustanowienie zastawu zwykłego oraz rejestrowego.

W obecnym stanie prawnym zbycie praw z akcji na okaziciela wymaga faktycznego wydania dokumentu akcji na rzecz nabywcy, z kolei przeniesienie praw z akcji imiennych następuje w wyniku złożenia pisemnego oświadczenia i przeniesienia posiadania. Z kolei ustanowienie zastawu zwykłego (cywilnego) wymaga zawarcia umowy zastawu w formie pisemnej z datą pewną oraz przeniesienia posiadania dokumentu akcji imiennej lub wydania dokumentu akcji na okaziciela zastawnikowi. Natomiast ustanowienie zastawu rejestrowego zamiast wręczenia dokumentu akcji wymaga zarejestrowania zastawu przez sąd.

Dematerializacja akcji nastąpi z mocy prawa 1 stycznia 2021 r. W tej dacie moc obowiązującą utracą dokumenty akcji wydane przez spółkę, a moc prawną uzyskają wpisy w rejestrze akcjonariuszy/zapisy akcji na rachunkach papierów wartościowych, co będzie miało wpływ na obrót akcjami.

Przed tą datą spółka będzie musiała pięciokrotnie wezwać akcjonariuszy do złożenia dokumentów akcji, a pierwsze wezwanie powinno zostać dokonane do 30 czerwca 2020 r. Teoretycznie można sobie wyobrazić sytuację, w której akcjonariusz składa dokumenty akcji w pierwszym możliwym terminie, a więc przez kilka miesięcy nie będzie posiadał dokumentów akcji. Jest to szczególnie istotne w przypadku papierów wartościowych na okaziciela, gdzie każde przeniesienie praw wymaga fizycznego wydania dokumentu. W praktyce oznaczałoby to całkowite wyłączenie z obrotu akcji na okaziciela do dnia 1 stycznia 2021 r.

Ustawodawca, przewidując te trudności, ustanowił w nowelizacji przepis, zgodnie z którym do tej daty do wykonywania i przenoszenia praw z akcji na okaziciela, których dokumenty zostały złożone w spółce, stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące akcji imiennych. Praktycznym jego skutkiem jest de facto ujednolicenie obrotu akcjami imiennymi oraz na okaziciela od momentu złożenia w spółce. Sprzedaż takich akcji wymagać będzie podpisania umowy sprzedaży oraz zawiadomienia spółki o dokonanej sprzedaży. Zgodnie bowiem z art. 350 kodeksu cywilnego, gdy rzecz znajduje się w posiadaniu zależnym/dzierżeniu osoby trzeciej (spółki), przeniesienie posiadania samoistnego następuje przez umowę oraz zawiadomienie posiadacza zależnego/dzierżyciela. Ustanowienie zastawu zwykłego będzie jednakowe dla akcji imiennych oraz na okaziciela i wymagać będzie podpisania umowy zastawu w formie pisemnej z datą pewną oraz zawiadomienia spółki o ustanowieniu zastawu. Bez zmian pozostanie sposób ustanawiania zastawu rejestrowego, a zatem niezbędne będzie podpisanie umowy zastawu oraz wpis zastawu przez sąd.

Zgodnie z art. 3289 § 1 kodeksu spółek handlowych, który wejdzie w życie 1 stycznia, nabycie akcji albo ustanowienie na niej ograniczonego prawa rzeczowego nastąpi z chwilą dokonania wpisu w rejestrze akcjonariuszy. Gdy akcje zostaną zarejestrowane w Depozycie Papierów Wartościowych, zastosowanie znajdą przepisy ustawy o obrocie instrumentami finansowymi, która również łączy przeniesienie praw z wpisem w systemie elektronicznym. Oznacza to, że od 1 stycznia 2021 r. całkowicie zmieni się obrót dotychczasowymi akcjami imiennymi oraz na okaziciela. W obu przypadkach konieczne będzie zawarcie umowy i złożenie wniosku o wpis w odpowiednim rejestrze. Dopiero z chwilą rejestracji kupujący skutecznie nabędzie prawa z akcji. Ustanowienie zastawu cywilnego zamiast wydania dokumentu akcji wymagać będzie ujawnienia w rejestrze lub blokady na rachunku papierów wartościowych. Pomimo redakcji art. 3289 wydaje się, że nie zmieni się sposób ustanawiania zastawu rejestrowego, który będzie powstawał z chwilą rejestracji przez sąd, a nie dopiero z chwilą ujawnienia go w rejestrze prowadzonym dla spółki. Co istotne, od 1 stycznia 2021 r. zastawnik będzie mógł wykonywać prawo głosu nie tylko z akcji imiennych (jak jest obecnie), ale także z akcji na okaziciela, pod warunkiem że przewiduje to umowa zastawu oraz ujawniono tę informację w rejestrze akcjonariuszy lub rachunku papierów wartoś­ciowych.