KDPW na rynku kapitałowym

Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych zajmuje w strukturze rynkukapitałowego miejsce bardzo istotne. Dość powiedzieć, że bez niego nie byłbymożliwy publiczny obrót zdematerializowanymi papierami wartościowymi.Rozwój KDPW jest więc warunkiem koniecznym rozwoju rynku jako całości.

Czym jest Krajowy Depozyt?KDPW działa w formie spółki akcyjnej od listopada 1994 roku. Wcześniej, w latach 1991-1994, funkcjonował jako dział Giełdy Papierów Wartościowych. Akcjonariuszami Krajowego Depozytu mogą być spółki prowadzące giełdę bądź rynek pozagiełdowy, banki, domy maklerskie, Skarb Państwa i Narodowy Bank Polski. Obecnie są to trzy podmioty, których udział w kapitale akcyjnym jest jednakowy. Chodzi o Giełdę Papierów Wartościowych, Narodowy Bank Polski oraz Skarb Państwa. Kapitał akcyjny KDPW wynosi 21 mln zł i dzieli się na 21 tys. akcji imiennych o wartości nominalnej 1 tys. zł każda (nie dających prawa do dywidendy). Obecna struktura akcjonariatu czyni aktualne pytanie o prywatyzację Krajowego Depozytu poprzez udostępnienie jego akcji bankom, domom maklerskim i spółce organizującej rynek pozagiełdowy.KDPW został zorganizowany na wzór i przy wsparciu analogicznej instytucji francuskiej - Société Interprofessionelle pour la Compensation des Valeurs Mobilieres (SICOVAM). To w dużej mierze przesądziło o kształcie polskiego systemu depozytowo-rozliczeniowego w zakresie obrotu papierami wartościowymi, w tym o przyjęciu zasady ich dematerializacji.Umocowanie ustawowePodstawowe ramy prawne, w jakich funkcjonuje Krajowy Depozyt, zostały nakreślone w ustawie - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Już to wskazuje, że obok Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, domów maklerskich, GPW i CeTO jest to podstawowa instytucja publicznego rynku kapitałowego. Bliżej zasady funkcjonowania KDPW określają: zatwierdzany przez Komisję regulamin Krajowego Depozytu (uchwalany przez radę KDPW) oraz wydane na jego podstawie szczegółowe zasady działania.Krajowy Depozyt jest instytucją, której działalność podlega w ogromnej mierze samoregulacji. KDPW ustala zasady działania dla siebie i swoich partnerów, czyli tzw. uczestników (jest np. odpowiedzialny za opracowanie i przestrzeganie zasad ewidencji papierów wartościowych w systemie depozytowo-rozliczeniowym).Funkcje Krajowego DepozytuPodstawowym zadaniem KDPW jest prowadzenie depozytu papierów wartościowych, czyli systemu rejestracji (ewidencji) papierów wartościowych (obejmuje on rachunki i konta depozytowe prowadzone przez uprawnione do tego podmioty) oraz rozliczanie transakcji zawartych na rynku regulowanym.Innymi słowy, Krajowy Depozyt rejestruje w swoim systemie ewidencyjnym papiery wartościowe dopusz-czone do publicznego obrotu (choć trzeba także pamiętać, że KDPW może obsługiwać obrót papierami wartościowymi nie dopuszczonymi do publicznego obrotu), stale sprawdza, czy liczba papierów wartościowych znajdujących się w obrocie odpowiada wielkości emisji, zapewnia realizację zobowiązań emitentów wobec inwestorów (np. wypłata dywidendy) oraz rozlicza transakcje zawierane na rynku regulowanym, tj. na GPW i CeTO.Funkcje depozytowo-rozliczeniowe dotyczą także rynku instrumentów pochodnych. Częścią Krajowego Depozytu jest Izba Rozliczeniowa Instrumentów Pochodnych, która rozlicza wszystkie transakcje zawierane na rynku terminowym. KDPW odpowiada za funkcjonowanie wielostopniowego systemu gwarantowania tych rozliczeń, co oznacza m.in. konieczność codziennego szacowania ryzyka rynkowego oraz wyliczania wartości wymaganych zabezpieczeń odnoszących się do otwartych pozycji inwestorów.Ponadto KDPW wykonuje wiele innych funkcji powierzonych mu lub dopuszczalnych w świetle ustaw. Wypada przypomnieć ogromną rolę, jaką odegrał on w realizacji Programu Narodowych Funduszy Inwestycyjnych (dematerializacja świadectw udziałowych, a następnie ich konwersja na akcje NFI). Przykładem może być ponadto istotna rola Krajowego Depozytu w II filarze systemu zabezpieczenia społznego (w tym przypadku KDPW zajmuje się realizacją tzw. wypłat transferowych, czyli przepływów pieniężnych między funduszami emerytalnymi będących następstwem zmian członkostwa w OFE i administrowaniem Funduszem Gwarancyjnym; Krajowy Depozyt może także pełnić funkcję depozytariusza aktywów funduszy emerytalnych). KDPW może również być depozytariuszem, jeśli chodzi o przechowywanie aktywów funduszy inwestycyjnych.UczestnicyZadania Krajowego Depozytu wykonywane są przy udziale uczestników, to jest, najogólniej mówiąc, instytucji zaangażowanych na rynku kapitałowym (przede wszystkim domów maklerskich, banków i innych instytucji finansowych) i z tego tytułu współdziałających z KDPW. Stosunek uczestnictwa powstaje poprzez zawarcie umowy z Krajowym Depozytem. Umowa o uczestnictwo wskazuje działalność wykonywaną przez uczestnika w systemie depozytowo-rozliczeniowym. Rodzaj (rodzaje) tej działalności określany jest mianem typu (typów) uczestnictwa. Jedna instytucja może być uczestnikiem depozytu więcej niż jednego typu.Uczestnicy dzielą się na bezpośrednich, działających samodzielnie wobec KDPW i innych uczestników, oraz pośrednich, działających za pośrednictwem uczestników bezpośrednich (działających w tym przypadku na rachunek reprezentowanego przez siebie podmiotu). Katalog typów uczestnictwa zarówno dla uczestników bezpośrednich, działających na klasycznym rynku papierów wartościowych, jak i dla działających na rynku praw pochodnych jest bardzo bogaty. Co istotne, tylko uczestnicy KDPW mogą działać na rynku regulowanym, czyli GPW lub CeTO. Uczestnikiem Krajowego Depozytu jest również każdy, obecny w obrocie publicznym, emitent (typ uczestnictwa - emitent).KDPW nadzoruje prowadzenie depozytu papierów wartościowych przez jego uczestników. Ma w tym zakresie nie tylko bardzo szerokie uprawnienia regulacyjne, ale także kontrolne.Rola KDPW z punktu widzenia spółki publicznejJak istotna jest rola Krajowego Depozytu w procesie upubliczniania papierów wartościowych, a następnie w czasie ich obecności na rynku, każdy emitent przekonuje się już w trakcie procedury, jaką przechodzi w związku z dopuszczeniem jego walorów do obrotu.Każda spółka zmierzająca na giełdę lub rynek pozagiełdowy ma obowiązek podpisania umowy z KDPW, której przedmiotem jest rejestracja akcji dopuszczonych do publicznego obrotu w depozycie papierów wartościowych. Chodzi zatem o umiesz-czenie akcji - istniejących wyłącznie w postaci zdematerializowanej - w systemie ewidencyjnym prowadzonym przez Krajowy Depozyt i jego uczestników. Systemie, bez którego zapewnienie bezpieczeństwa obrotu publicznego nie byłoby możliwe.W tym celu spółka składa odpowiedni wniosek, do którego dołącza wiele dokumentów, przede wszystkim list księgowy emisji akcji. Jednocześnie emitent składa drugi wniosek - o zawarcie umowy o uczestnictwo w depozycie papierów wartościowych (w typie emitent), chyba że jest już jego uczestnikiem. Wszystkie dokumenty, dołączone do obu wniosków, są przez Krajowy Depozyt wnikliwie analizowane, np. w celu ustalenia, jakie prawa zapewniają akcjonariuszom akcje, które mają znaleźć się w depozycie.Ostatecznie, ogół papierów wartościowych oznaczonych danym kodem (także nadawanym przez KDPW) rejestrowany jest na koncie ewidencyjnym zwanym kontem emisyjnym. Jednakowym kodem oznacza się z zasady papiery wartościowe danej emisji posiadające cechę zamienności, czyli dające takie same uprawnienia i posiadające taki sam status w publicznym obrocie. Papiery wartościowe różnych emisji mogą być na wniosek emitenta również oznaczone takim samym kodem (asymilacja), jeśli dają ich posiadaczom jednakowe uprawnienia i posiadają taki sam status w publicznym obrocie. Jeśli akcje są już notowane, asymilacja możliwa jest za zgodą GPW lub CeTO.Jednocześnie z zarejestrowaniem papierów na koncie emisyjnym są one rejestrowane na kontach prowadzonych przez KDPW dla uczestników bezpośrednich depozytu (struktura kont jest rozbudowana i szczegółowa, np. odrębnie na kontach uczestnika rejestrowane są papiery stanowiące jego własność, papiery należące do osób, dla których uczestnik prowadzi rachunki inwestycyjne oraz papiery rejestrowane przez innego uczestnika, który w tym przypadku nie może występować jako uczestnik bezpośredni). Liczba papierów zarejestrowanych na kontach danego uczestnika musi odpowiadać liczbie papierów zarejestrowanych na prowadzonych przez niego rachunkach. Jednocześnie suma papierów na kontach uczestników musi być równa ich liczbie na koncie emisyjnym. Kontrola w tym zakresie odbywa się codziennie. Jest ułatwiona o tyle, że ewidencja odbywa się przy wykorzystaniu nowoczesnych systemów informatycznych.Stan kont i rachunków nie jest statyczny. Zmiany są przede wszystkim konsekwencją transakcji zawieranych na rynku regulowanym (choć np. także konsekwencją wykonywania praw z papierów wartościowych). Zmiany w zapisach na rachunkach papierów wartościowych prowadzonych przez uczestników dokonywane są po rozliczeniu transakcji przez KDPW, a więc po dokonaniu przesunięć między prowadzonymi przez niego kontami i rachunkami papierów wartościowych i jednoczesnym dokonaniu rozliczeń pieniężnych (rozliczanie transakcji na rynku regulowanym odbywa się według zasady DVP - Delivery Versus Payment - zgodnie z którą dostarczenie papierów wartościowych następuje dopiero w momencie otrzymania płatności, z drugiej strony zapłata następuje w momencie otrzymania papierów wartościowych). W efekcie jednak, zgodnie ze wspomnianą wyżej zasadą, wszystkie zapisy na kontach i rachunkach muszą się bilansować.Poza prowadzeniem systemu ewidencji i rozliczaniem transakcji niezwykle istotny dla spółki publicznej jest fakt, iż KDPW zajmuje się realizacją zobowiązań emitentów wobec inwestorów, co wynika z faktu, iż ma pełną wiedzę na temat tego, gdzie i w jakich proporcjach znajdują się papiery wartościowe danego emitenta. Przykład: wypłata dywidendy. KDPW informuje emitenta o wielkości środków pieniężnych potrzebnych do zaspokojenia zobowiązań wobec akcjonariuszy z tego tytułu. Następnie, po otrzymaniu środków od spółki, przekazuje je na rachunki pieniężne uczestników, proporcjonalnie do liczby zarejestrowanych u nich papierów, wynikającej ze stanu kont prowadzonych przez Krajowy Depozyt. Dalej uczestnicy przekazują środki inwestorom zgodnie ze stanem prowadzonych przez siebie rachunków inwestycyjnych.Cele na przyszłośćCelem Krajowego Depozytu jest, jak informują jego przedstawiciele, zwiększanie efektywności systemu depozytowo-rozliczeniowego, wzrost jego bezpieczeństwa, obniżanie kosztów i minimalizowanie ryzyka. Cele te mają być osiągane między innymi dzięki zastąpieniu obecnego systemu nowym.Prace nad kompleksową zmianą systemu informatycznego rozpoczęły się jesienią zeszłego roku. Ich zakończenie planowane jest na początek 2002 roku. W efekcie powstanie zupełnie nowy, zbudowany od podstaw system depozytowo-rozliczeniowy. Ma on umożliwić utrzymywanie połączeń w czasie rzeczywistym z systemami notującymi, z bankiem centralnym jako bankiem rozliczeniowym oraz z uczestnikami bezpośrednimi. Także większość operacji będzie można przetwarzać w czasie rzeczywistym. Chodzi np. o zarządzanie kontami uczestników, ich otwieranie i zamykanie oraz przesyłanie dokumentów rozliczeniowych. W związku z tym możliwe stanie się również rozliczanie transakcji w czasie rzeczywistym (a więc prawdopodobna jest rezygnacja z zasady rozliczeń T + 3 na T + 0). Usprawnieniu rozliczania ma także służyć wprowadzenie wielu nowych mechanizmów, takich, jak kolejkowanie transakcji, automatyczne pożyczanie papierów wartościowych na cele rozliczeniowe czy nadawanie priorytetów rozliczeniowych przez uczestników.Nowy system ma gwarantować wysoki stopień zautomatyzowania funkcji realizowanych przez KDPW i uczestników. Planowane jest stworzenie w najdalej idącym zakresie wspólnej platformy systemowej dla rynku kasowego i terminowego (dla obu rynków będą istnieć jednolite zasady prowadzenia kont, powstanie także obejmujący oba segmenty publicznego obrotu zintegrowany program zarządzania ryzykiem).

Krzysztof Jedlak