W spowolnienie będzie trzeba uwierzyć, poczuć będzie trudno

Pamiętacie, jakie mieliście rok temu prognozy wzrostu PKB w 2018 r.?

Piotr Bujak (P.B.): My mieliśmy jedną z bardziej optymistycznych prognoz, bodajże na poziomie 4,3 proc.

Ernest Pytlarczyk (E.P.): My stawialiśmy na 4,5 proc.

I to była najwyższa prognoza, przeciętnie ekonomiści spodziewali się wyhamowania wzrostu PKB do 3,9 proc. Teraz wszystko wskazuje na to, że gospodarka w 2018 r. urosła o około 5 proc. Co potoczyło się inaczej, niż oczekiwaliście?

E.P.: Popyt wewnętrzny był silniejszy, niż oczekiwaliśmy, zwłaszcza konsumpcyjny. To była konsekwencja dobrej sytuacji na rynku pracy. Wzrost inwestycji też był solidny, ale nie na miarę oczekiwań ze względu na jego strukturę. Cykl wyborczy napędzał inwestycje samorządowe, infrastrukturalne, ale zabrakło inwestycji prywatnych.

Jakub Borowski (J.B.): My oczekiwaliśmy spowolnienia wzrostu PKB do 3,8 proc. Szybciej, niż oczekiwaliśmy, rosła konsumpcja, bo większy był wzrost zatrudnienia i płac. Krótko mówiąc, rok temu pomyliliśmy się, sądząc, że rynek pracy był bliski równowagi. Co do inwestycji nasz scenariusz okazał się bardzo bliski rzeczywistości, spodziewaliśmy się ich wzrostu o około 7 proc., a obecnie szacujemy, że zwiększyły się o około 8 proc. (dane za IV kwartał będą znane w lutym 2019 r. – red.)

P.B.: Zgadzam się, że źródłem zaskoczenia był głównie rynek pracy. Dłużej, niż oczekiwaliśmy, utrzymał się wzrost zatrudnienia, głębszy był spadek stopy bezrobocia. Wzrost inwestycji był natomiast nieco słabszy, niż zakładaliśmy. Z kolei słabsza, niż sugerowały najgorsze nawet prognozy, okazała się sytuacja w otoczeniu zewnętrznym, zwłaszcza w strefie euro. Nie miało to jednak istotnego wpływu na kondycję naszej gospodarki, wpływ eksportu netto na wzrost PKB był neutralny, tak jak zakładaliśmy.

Maciej Reluga (M.R.): Ja mam déja vu. W dużej mierze to, czego spodziewaliśmy się w 2018 r., a co się ostatecznie nie wydarzyło, może wydarzyć się w 2019 r. Oczekiwaliśmy spowolnienia wzrostu konsumpcji, którego nie było. Wydawało się, że rynek pracy był bliski punktu równowagi, co mogło podbić inflację. To jest wciąż aktualne. Rok temu dostrzegaliśmy też wiele ryzyk w otoczeniu zewnętrznym. Zmaterializowały się w niewielkim stopniu, ale mogą się zmaterializować w 2019 r. Nasze prognozy na 2019 r. są więc podobne do tych, które mieliśmy na 2018 r. Wzrost PKB zwolni z 5 proc. poniżej 4 proc., a koszty pracy zaczną się bardziej przekładać na ceny i inflacja nieco przyspieszy.

To przesunięcie scenariusza, który miał się rozegrać w 2018 r., na kolejny rok jest dość powszechne. W naszej ankiecie mediana prognoz wzrostu PKB w nadchodzącym roku jest niemal taka sama, jak była na mijający rok: wynosi 3,8 proc. A przy tym rozbieżność między najbardziej optymistyczną a najbardziej pesymistyczną prognozą jest stosunkowo mała, wynosi 0,9 pkt proc. Skąd tak duża zgodność, że nadciąga spowolnienie?

E.P.: Otoczenie zewnętrzne jest zupełnie inne, wyraźnie słabsze. To dotyczy szczególnie strefy euro, ale widać też zalążki globalnego spowolnienia.

J.B.: Zdaje się, że ja w tym gronie mam najniższą prognozę wzrostu PKB w 2019 r., na poziomie 3,3 proc. Ta ostrożność to m.in. właśnie wynik słabszych założeń w odniesieniu do sytuacji globalnej. Sądzimy, że niemiecka gospodarka urośnie tylko o 1,3 proc. To siłą rzeczy wpływa na nasze przewidywania dotyczące popytu zewnętrznego na polskie towary.

Warto tu powiedzieć kilka słów o przyczynach tego globalnego spowolnienia. Po pierwsze, wyhamował wzrost handlu, co częściowo jest efektem wysokiej bazy odniesienia. Po drugie, kłopoty ma sektor motoryzacyjny. W sprzedaży samochodów mamy wieloletni trend spadkowy w USA i Niemczech, w Chinach zaś wręcz załamanie. Tam sprzedaż aut maleje o 20 proc. rok do roku, a to wpływa na import z Niemiec i pośrednio na polską gospodarkę. Słaba koniunktura w branży automotive częściowo ma związek z aferą dieselgate, ze zmianą struktury popytu na auta w kierunku silników benzynowych. To są czynniki mniej lub bardziej przejściowe. Ale w Chinach obniżenie popytu ma charakter bardziej długotrwały. Nawet jeśli Pekin będzie starał się pobudzić gospodarkę nie jest jasne, jak to wpłynie na przemysł motoryzacyjny w Niemczech i pośrednio na nas. Uważam, że osłabienie koniunktury w strefie euro będzie się przeciągało. A w warunkach takiej niespodzianki w popycie zewnętrznym trudno oczekiwać od polskich firm entuzjazmu inwestycyjnego.

P.B.: Nie przeceniałbym znaczenia tego globalnego czynnika, on nie musi mieć wyraźnego przełożenia na polską gospodarkę, na aktywność inwestycyjną. Produkcja samochodów i komponentów to u nas niespełna 10 proc. przemysłu przetwórczego, podczas gdy na Słowacji ponad 30 proc., a w Czechach i na Węgrzech ponad 20 proc. Jesteśmy więc stosunkowo mało eksponowani na sektor automotive, który charakteryzuje się dużą cyklicznością. To zwiększa naszą odporność na szoki zewnętrzne. W latach 2008–2009, gdy w ten sektor mocno uderzyła kryzysowa fala, Polska nie była mocno dotknięta i sądzę, że tak samo będzie w najbliższych kwartałach.

E.P.: Oprócz tych czynników, o których mówił Jakub, koniunkturę w Niemczech popsuło niedostosowanie się producentów aut do zmian norm emisji spalin. Ten hamulec powinien puścić w I lub II kwartale 2019 r. i będzie to jakiś bodziec dla gospodarki niemieckiej. Z drugiej strony, koniunktura w strefie euro jest słaba, nawet zostawiając na boku branżę automotive. Włochy są praktycznie w recesji, we Francji nastroje totalnie się załamały w związku z protestami. W tych krajach można jednak oczekiwać jakiejś stymulacji fiskalnej, a rynek pracy w strefie euro jest mocny i ma jeszcze sporą przestrzeń do poprawy. To będzie łagodziło spowolnienie. W Chinach w II połowie roku też spodziewamy się jakichś bodźców fiskalnych, tamtejsze władze nie mogą sobie pozwolić na dużo wolniejszy wzrost gospodarki. Także mimo wszystko jestem optymistą, jeśli chodzi o gospodarkę światową. Nie jesteśmy jeszcze świadkami końca cyklu koniunkturalnego, nie zbliżamy się do kolejnej recesji. Ten cykl jest wprawdzie już dość długi, ale musi taki być, bo pod względem skumulowanego wzrostu PKB wciąż jest słaby.

Krótko mówiąc, koniunktura w globalnej gospodarce nie będzie nam pomagała, ale też trudno oczekiwać, że obniży tempo wzrostu polskiej gospodarki o około 1,5 pkt proc. Skąd więc to oczekiwane spowolnienie?

J.B.: Wszyscy pewnie zakładamy, że wzrost polskiej gospodarki będzie zbiegał do wzrostu tzw. produktu potencjalnego (możliwego do zrealizowania przy założeniu pełnego wykorzystania mocy produkcyjnych – red.), a ten potencjał jest w granicach 3–4 proc., a nie 5 proc. To ograniczenie możliwości polskiej gospodarki najbardziej jaskrawo będzie widać na rynku pracy. Już zresztą je widać. Stopa bezrobocia wg BAEL (czyli ankietowego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności – red.) już przestała maleć, po oczyszczeniu z wpływu czynników sezonowych ustabilizowała się na poziomie 3,8 proc. Wygląda na to, że to jest punkt równowagi. Oczywiście, wzrost zatrudnienia jest ciągle możliwy na drodze absorpcji osób nieaktywnych zawodowo. W niektórych grupach wskaźnik aktywności zawodowej jest wciąż niski, więc teoretycznie jest skąd czerpać pracowników. Ale mimo to wzrost zatrudnienia będzie hamował, naszym zdaniem w IV kwartale 2019 r. poza rolnictwem zatrudnienie zwiększy się o zaledwie 0,4 proc. rok do roku. A mimo to nie dojdzie do eksplozji płac.

P.B.: Zgadzam się, że z powodu sytuacji na rynku pracy trudno być optymistą. Dochodzimy chyba do twardej bariery, jeśli chodzi o wzrost zatrudnienia. Z jednej strony jest kwestia podaży, ale ankietowe badania Narodowego Banku Polskiego wśród firm (tzw. Szybki Monitoring – red.) pokazują też, że popyt na pracę przestał rosnąć, a nawet słabnie. To oznacza, że wzrost dochodów gospodarstw domowych zwolni w ujęciu nominalnym, a w ujęciu realnym jeszcze bardziej, bo prawdopodobnie wzrośnie nieco inflacja. To wszystko przełoży się negatywnie na wzrost konsumpcji, który zwolni poniżej 4 proc. rocznie (ze średnio 4,8 proc. w okresie od początku 2017 r. do III kwartału 2018 r. – red.).

M.R.: Uważasz, że główną przyczyną hamowania wzrostu zatrudnienia jest to, że dochodzimy do muru pod względem podaży pracy, czy jednak jest to kwestia słabnącego popytu? Moim zdaniem ważniejszy jest ten pierwszy czynnik, a jeśli tak, to presja płac pozostanie wysoka, a może nawet się zwiększy.

P.B.: Oba czynniki mają znaczenie. Z jednej strony mamy słabnący popyt na pracę w związku ze spowolnieniem gospodarczym w Polsce i na świecie, i to będzie tłumiło wzrost płac. Z drugiej strony bariera podaży, szczególnie w razie ewentualnego odpływu Ukraińców do Niemiec, będzie wspierała dynamikę wynagrodzeń. W efekcie warunki na krajowym rynku pracy nie pogorszą się proporcjonalnie do spowolnienia. Zakładamy, że przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej zwiększy się o 6,2 proc. (po około 7–7,5 proc. w br. – red.).

J.B.: Ja spodziewam się delikatnego wyhamowania wzrostu płac z kilku powodów. Po pierwsze, w ankietowych badaniach wśród firm widać spadek presji płac. W pewnym stopniu jest to wynik charakterystyki polskiego rynku pracy, słabości związków zawodowych w sektorze prywatnym, niewielkiej skłonności ludzi do zmiany pracy itp. Do tego firmy produkujące towary będące przedmiotem handlu międzynarodowego w warunkach niskiej globalnie inflacji mają bardzo ograniczone możliwości przenoszenia wzrostu płac na ceny. Dynamikę płac tłumiło będzie też wprowadzenie pracowniczych planów kapitałowych. Dla pracodawców bardzo atrakcyjną strategią jest „przerzucenie" kosztów PPK na pracowników poprzez zmniejszenie skali podwyżek. To zresztą już się dzieje, choć PPK jeszcze nie weszły w życie. Nie można też wykluczyć, że rząd wróci do pomysłu zniesienia limitu składek na ubezpieczenia społeczne, co także ograniczyłoby wzrost płac.

E.P.: My zakładamy przyspieszenie wzrostu płac do ponad 8 proc. rocznie, może się on nawet zbliżyć do 10 proc., jeśli dojdzie do odpływu dużej części pracujących u nas Ukraińców do Niemiec. To dodałoby 1–2 pkt proc. do dynamiki płac. Drugą sprawą jest to, że warunki na rynku pracy prowadzą do spadku marż w przedsiębiorstwach. Firmy mogą próbować przestawić się na mniej pracochłonne technologie produkcji, ale nawet to w krótkiej perspektywie skutkuje popytem na pracę. Dodatkowo w warunkach bariery podaży na rynku pracy słabszy popyt na pracowników w niektórych branżach, uwolnienie części zasobów pracy, może ułatwić realizację tych inwestycji, które blokował niedobór pracowników.

J.B.: Jeśli Ernest ma rację, że większe otwarcie się Niemiec na pracowników spoza Unii Europejskiej doprowadzi do znaczącego odpływu Ukraińców z polskiego rynku pracy, to prognozy dynamiki płac, a w efekcie także konsumpcji i inflacji, będzie trzeba zrewidować. Ale moim zdaniem to jest mało prawdopodobne, choćby dlatego, że w Niemczech wymagania językowe są wysokie...

E.P.: Ależ skąd, przecież Niemcy przyjmowali dawniej masowo pracowników z Turcji, którzy nie władali niemieckim. A dla pracujących w Polsce Ukraińców wyjazd na Zachód do bardzo atrakcyjna opcja. O ile dawniej pracowali oni głównie na wschodzie kraju, w rolnictwie, to teraz duża część pracuje w przemyśle i usługach w zachodniej Polsce. Dla nich przemieszczenie się o 200–300 km na Zachód nie będzie wysoką ceną za dwu- lub trzykrotny wzrost płac.

M.R.: Przerabialiśmy to już rok temu, gdy UE zniosła obowiązek wizowy dla obywateli Ukrainy. To miało wystarczyć, aby zaczęli masowo opuszczać Polskę. Tak się nie stało, dzisiaj takich pracowników mamy wyraźnie więcej niż rok temu. Moim zdaniem to pokazuje, że dla nich bliskość kulturowa i językowa Polski ma duże znaczenie. Wielu pracujących u nas Ukraińców ściągnęła tu już swoje rodziny. Odpływ takiej liczby Ukraińców, żeby miało to istotny wpływ na nasz rynek pracy, trzeba traktować w kategoriach ryzyka, ale nie włączałbym go do podstawowego scenariusza. Uważam jednak, że niezależnie od tego wzrost płac co najmniej pozostanie w okolicy 7–8 proc.

P.B.: Biorąc pod uwagę silne zakotwiczenie Ukraińców w Polsce, mi też trudno uwierzyć w ich masowy odpływ do Niemiec. Przecież tam nawet zatrudnienie Polaków, obywateli UE, nie jest proste. A wyjazd nawet 100 tys. Ukraińców przy wzbierającej imigracji z Azji nie będzie wyraźnie odczuwalny na polskim rynku pracy.

Składową PKB, która w tym roku nieco rozczarowała, są inwestycje, szczególnie prywatne. Czy w związku z tym można liczyć na to, że wzrost inwestycji w 2019 r. nieco przyspieszy i skompensuje osłabienie popytu konsumpcyjnego?

M.R.: Wzrost inwestycji się utrzyma, może być niewiele słabszy niż w 2018 r. Szczyt wykorzystania funduszy z UE ciągle jest przed nami i to będzie napędzało inwestycje. Ale przyspieszenia ich wzrostu jednak bym nie oczekiwał, choćby dlatego, że nie będzie już dopalacza w postaci inwestycji samorządów, których kumulacja przypadła na okres przed wyborami z października.

P.B.: Moim zdaniem to, że w 2018 r. było nieco mniej inwestycji, niż oczekiwaliśmy, daje podstawy, aby sądzić, że częściowo ten popyt został odłożony w czasie, że nieco więcej będzie ich w 2019 r. Ścieżka inwestycji nieco się spłaszczyła i jest to zjawisko korzystne z perspektywy stabilności makroekonomicznej. Dotyczy to jednak głównie inwestycji publicznych współfinansowanych z funduszy UE. Ogółem spodziewamy się wzrostu inwestycji o około 5 proc.

E.P.: Myślę, że wszyscy zgadzamy się co do tego, że w przypadku inwestycji współfinansowanych z funduszy UE mamy opóźnienie, ich absorpcja wystartowała z poślizgiem. Dotąd wykorzystaliśmy 20 proc. środków z budżetu na lata 2014–2020. W latach 2019–2020 będzie trzeba nadrabiać zaległości. A o realizację niektórych inwestycji może być łatwiej niż ostatnio w związku z mniejszym popytem na pracę w innych obszarach gospodarki i korektą cen surowców.

A co z inwestycjami przedsiębiorstw, zwłaszcza prywatnych? Jest szansa na to, że one w końcu solidnie przyspieszą?

E.P.: Duże firmy, i te z kapitałem zagranicznym inwestują. Gorzej jest w przypadku mniejszych przedsiębiorstw z kapitałem krajowym. Na nie paraliżująco mogą wpływać ostatnie zmiany w otoczeniu regulacyjnym, większa opresyjność reżimu podatkowego. Do tego marże w Polsce nie rosną i to jest dla firm nowe, nietypowe otoczenie. Zwykle inwestycje rosły, gdy rosły marże. Z drugiej strony będziemy wciąż mieli przyzwoity wzrost konsumpcji, bliski 4 proc. rocznie, a firmy mają dobrze zdiagnozowane potrzeby inwestycyjne, widać odłożony popyt inwestycyjny. Tu można upatrywać szansy na to, że cykl inwestycyjny w sektorze przedsiębiorstw się wydłuży. Będzie może pozbawiony fajerwerków, ale za to będzie dłuższy. Zwłaszcza że obecnie nie widać w zasadzie sektora, w którym można by mówić o przeinwestowaniu. Nawet na rynku nieruchomości – czy to mieszkaniowych, czy komercyjnych – nie ma przeinwestowania, choć dużo się o tym mówi.